کتاب بیست و سه قطعه پیش‌درآمدها و رنگ‌های استاد علی‌اکبر شهنازی

سخنی کوتاه درباره ی استاد شهنازی

استاد علی اکبرخان شهنازی از چهره های منحصر به فرد فرهنگ ایران است. او از معدود کسانی است که بار حفظ میراث موسیقی دستگاهی ایران را به دوش کشید و به هنگام کم اقبالی اش آن را از خطر فراموشی رهانید. این استاد بزرگ نه تنها امانت دار خاندان و ادامه دهنده ی راه هنرمندانی بود که این موسیقی را حفظ کرده و به آن اعتبار بخشیده بودند.

کتاب بیست و سه قطعه پیش‌درآمدها و رنگ‌های استاد علی‌اکبر شهنازی

بلکه به عنوان یک آموزگار و هنرمند هدفمند و دلسوز با بردباری و جدیت تمام طی مدت بیش از ۶۰ سال آموزش اجرا و آفرینش آثار بدیع، لحظه ای از عرضه ی نوع هنر ناب و با تشخص موسیقی ایرانی به جویندگان آن فروگذار نکرد.

در بررسی کارنامه هنری استاد شهنازی میتوان فعالیتهای آموزشی، هنری و آثار او را به چهار گروه تقسیم کرد:

1. ردیف پدر

استاد شهنازی از همان اوان ،جوانی یعنی از ۱۸ سالگی وقتی پدر خود آقاحسین قلی را از دست داد نگذاشت مکتب درس او تعطیل شود؛ او از سال ۱۲۹۴ در منزل شخصی به تدریس ردیف او پرداخت از سال ۱۳۰۸ به بعد در هنرستان موسیقی شهنازی که خود آن را تأسیس کرد نیز این کار را ادامه داد.

او به تدریس موسیقی عشق میورزید و این کار را تا پایان زندگانی پربار خود ادامه داد اگرچه رفته رفته قطعه ها و ردیفی را نیز به سبک و سیاق خود تنظیم و تدریس کرد.

کتاب بیست و سه قطعه پیش‌درآمدها و رنگ‌های استاد علی‌اکبر شهنازی

هیچگاه ردیف پدر را رها نکرد و همیشه آن را جزو مبانی آموزشی موسیقی در دستور کارش قرار داد این ردیف نه تنها به جهت روان بودن و زیبایی بسیار پخته و موجز و عاری از حشو و زواید و قرینه سازیها و تکرارهای بیهوده است بلکه در نوع خود بینظیر و نشان دهنده ی تسلط تکنیکی و محتوایی و مقام والای هنری اقاحسین قلی است استاد شهنازی این ردیف را با اجرایی بسیار زیبا در سال ۱۳۴۱ برای اداره فرهنگ و هنر وقت ضبط کرد.

این اجرا که نسخههایی از آن در دسترس برخی دوستداران هنر موسیقی ایران بود سرانجام توسط مؤسسه فرهنگی هنری ماهور تحت عنوان ردیف آقا حسینقلی به روایت و اجرای استاد علی اکبرخان شهنازی (110-108-M.CD) منتشر شد و در دسترس عموم قرار گرفت

2. ردیف عالی

استاد شهنازی در همان حال که به تدریس ردیف پدر و اجرای موسیقی سرگرم بود برای هر دستگاه قطعه ها و جمله بندیهای جدیدی را ابداع و تنظیم میکرد.

این قطعه،ها به ویژه قطعه های ریتمیک چهار مضراب با پایه های خاص که به تدریج شکل گرفتند و در کلاسهای درس ایشان تدریس شدند، از جهت تکنیک و ریتم، خصوصیات ویژه ای داشتند؛ در آن زمان به خصوص حرکت پنجه روی دسته ی ساز، و سؤال و جواب های زیر و بم، از تازگی و مقبولیت بسیاری برخوردار بود.

کتاب بیست و سه قطعه پیش‌درآمدها و رنگ‌های استاد علی‌اکبر شهنازی

استاد برای تمام دستگاه ها و آوازها به استثنای دستگاه های نوا و راست پنجگاه، بدین نحو ردیفی را تنظیم کرد این ردیف تمام گوشه ها را در بر نگرفته و از گوشه ها و مایه های اصلی هر دستگاه تشکیل شده است که در آنها از جمله بندیهای نو و پرداخت شده ی آوازی و چهارمضراب های بدیع و زیبا با پایه های متنوع و سبک خاص استاد استفاده شده است بدین ترتیب ردیف هر دستگاه به یک اثر منسجم (کمپوزیسیون) واحد شباهت دارد.

از آنجا که به دلایل گفته شده این ،سبک به لحاظ ظاهری از تکنیک پیچیده تری نسبت به سبک قدیم برخوردار بود و استاد آن را بعد از ردیف پدر ساخته و پرداخته بود آن را ردیف دوره ی عالی» نام نهاد و در مقابل ردیف پدر ردیف دوره ی مقدماتی یا ردیف» «کلاسیک نام گرفت این ردیف که در سال ۱۳۵۶ برای اداره ی فرهنگ و هنر ضبط شد نوار آن در سال ۱۳۷۴ توسط انجمن موسیقی ایران منتشر شد. متن نُت نویسی شده ی این ردیف که توسط مرحوم استاد صالحی نوشته شده چندین بار چاپ شده است. این ردیف از تکنیکهای بسیار سودمند و قابل ملاحظه ای برای تار برخوردار است و فراگرفتن آن به خصوص به نوازندگان تار توصیه میشود.

3. اجراهای ضبط شده به صورت صفحه و نوار کاست

تا پیش از سبک جدیدی که با تأسیس رادیو در موسیقی ایرانی پدید آمد و در آن موسیقی با خصوصیات ساده تری عرضه شد، استاد شهنازی استادِ نوازنده و هنرمند طراز اول و مطرح موسیقی ایران بود.

در این مدت، آثاری از ایشان بر روی صفحه ضبط شد که نخستین این آثار صفحه ای است که در سن ۱۴ سالگی به همراه آواز جناب دماوندی در آواز بیات ترک وافشاری اجرا شد بعد از آن نیز صفحه هایی به صورت تک نوازی یا به همراه آواز اقبال آذر و حسین علی خان نکیسا ضبط شدند که همگی حکایت از قدرت پنجه و مضراب و شیوه ی اجرایی با اقتدار و باصلابت و صدادهی درخشان ساز او دارند.

استاد شهنازی شیوه ای خاص در استفاده از طیف وسیع نوانس ها با تکنیک های مضرابی و حرکت و سکون و افت و خیزها .دارد. متأسفانه این خصوصیتی است که در آن زمان مورد پسند واقع نشد و جای خود را به سبکی عامه پسند داد.

کتاب بیست و سه قطعه پیش‌درآمدها و رنگ‌های استاد علی‌اکبر شهنازی

پرداختن به سبک استاد شهنازی که دنیایی از معرفت و زیباشناسی هنر ایرانی در آن نهفته است فرصت مجالی دیگر میخواهد در اینجا فقط به این نکته اشاره میکنم که ساز شهنازی به مانند دریایی پرتلاطم و مواج است که به هنگام آرامش نیز اقتدار حضورش را گوشزد میکند.

او بجز روح آشتی ناپذیری روح موسیقی را از پدرش آقاحسین قلی به ارث برده بود؛ پدری که همه او را بزرگترین نوازنده تار و استاد موسیقی زمان خود میدانستند. عارف قزوینی شاعر و تصنیف سرای بزرگ تحت تأثیر تارنوازی او در دیوانش نوشت: «پنجه ای که هر وقت به حرکت می،آمد، قرار از کف و آرام از دل شنوندگان میربود و مانند صورت بر دیوار بی اختیار مجذوب سکوت میگردید.»

4. آثار ضربي مستقل از رديف تصنیف شده برای اجرای گروهی یا تک نوازی

همان طور که در مورد ردیف دوره عالی نیز گفته شد استاد شهنازی از قریحه و طبعی آفریننده برخوردار بود و قطعه هایی که میساخت در نوع خود بسیار بدیع و استثنایی بودند از آن جمله باید به فرمهایی با ضرباهنگهای خاص که به عنوان پیش درآمد یا ضربی رنگ و تصنیف نامیده میشوند اشاره کرد.

کتاب بیست و سه قطعه پیش‌درآمدها و رنگ‌های استاد علی‌اکبر شهنازی

این قطعه ها با وجود برخورداری از اصالت های موسیقی ایرانی هر کدام از جهت فرم و محتوا بسیار متفاوت با فرمهای مشابه و متداول زمان اند. بعضی از این قطعه ها مانند ضربی های شور بیات ترک و سه گاه از شهرت بسیاری برخوردارند.

این قطعه ها که در تمام آنها سبک استاد کاملاً مشخص است همگی بسیار با قدرت و استادانه ساخته شدهاند و از لحاظ فرم شناسی برای آهنگ سازی موسیقی ایرانی آثاری قابل توجه اند در این دفتر آثار ضربی مستقل از ردیف استاد شهنازی به جز تصنیف ها، که شامل بیست و دو پیش درآمد و رنگ است تدوین شده و به نت درآمده است.

کتاب بیست و سه قطعه پیش‌درآمدها و رنگ‌های استاد علی‌اکبر شهنازی

قطعه ی بیست و سوم که بر اساس یکی از اجراهای خصوصی استاد به نت درآمده است به نظر میرسد که به تقلید از موسیقی فرنگی ساخته شده باشد؛ چرا که در آن زمان میان کسانی که موسیقی را با اصول موسیقی غربی و نوازندگانی که به روش سینه به سینه موسیقی می نواختند تقابلی وجود داشت شاید استاد برای نشان دادن توان خود در این زمینه و مقابله با گروه اول این قطعه را ساخته باشد دلیل افزودن این قطعه به پایان این دفتر معرفی نمونه ای از کار استاد در این زمینه است.

نت نویسی قطعه های این دفتر بر مبنای اجراهای خود استاد که همراه ردیف دوره عالی ضبط شده، انجام شده است؛ ولی گاه در مورد بعضی نکته های ظریف مانند مضرابها جمله ها یا پایه هایی که برای پرکردن سکوتها زده شده یا مواقعی که از چند صدایی استفاده شده و غیره نگارنده از آنچه خود در کلاس درس استاد فراگرفته استفاده کرده است.

در مورد ۷ قطعه ی «صلح» در دستگاه سه گاه چون نواری از اجرای استاد پیدا نکردم آن را برمبنای آنچه از استاد فرا گرفته بودم به نت درآوردم در نگارش این قطعه ها از روشی استفاده شده است تا بتوان تکنیکها و تزیین های خاص را با علامت نشان داد به طوری که با خط ملودی مخلوط نشوند ضمن اینکه اصل ملودی برای همه ی، نوازندگان حتا نوازندگان سازهای غیر مضرابی واضح و قابل درک باشد و تکنیک های مضرابی خاص استاد نیز مشخص و علامتگذاری شده باشند.

 به علت پیچیدگی و ناشناخته بودن بعضی نکته ها در این سبک و برخورداری از حساسیت در گویا بودن نت نویسی ها کار بازبینی و مقابله ی نت های نوشته شده با نوار آثار استاد کاری دشوار بوده است؛ ظرافت های مضرابی تندی و کندی ،ریتم ابهامها و تکرارها در موارد مشابه و لزوم تصمیم گیری درست در انجام آن از دشواریهای این کار بودهاند که برای انجام این مهم تعدادی از هنرجویان و دوستان هنرمند همکاری کرده اند.

حال که دوازده سال از چاپ اول این کتاب میگذرد در این چاپ جدید تمام قطعات مجدداً مورد بازنگری قرار گرفتند و در مواردی که لازم تشخیص داده شد اصلاحات و تغییراتی انجام شد خصوصا انگشت گذاری که از خصوصیات مهم مکتب تار شهنازی است مورد بازنگری قرار گرفت و در تعیین، علائم علامت + برای انگشت شصت اضافه شد.

کتاب بیست و سه قطعه پیش‌درآمدها و رنگ‌های استاد علی‌اکبر شهنازی

و در موارد متعدد که در چاپ های قبل نحوه ی انگشت گذاری مشخص نشده بود در این چاپ مشخص شد. علائم گرن و بمل، تکرار و اشاره نیز در چند مورد اصلاح و سرعت قطعه ی دشتی نیز از ۹۴ به ۴۴ تصحیح شد.

نکته ی مهم که در این نت نویسی لازم به یادآوری است این است که گرچه نت نویسی براساس اجرای استاد شهنازی است، در مواردی خاص که مضرابهای واخوان به نحوی زده شده که توجیه خاص ساختاری ندارد و می تواند موجب اختلال در درک ریتم و ملودی اصلی شود این مضرابها نوشته نشده است.

در پایان قطعات نیز همه ی قطعات در اجراهای مرجع به نحوی سنگین شده و با تأکید اغراق آمیز تمام شده اند. از آنجا که این شکل لزوماً بهترین روش برای پایان دادن به قطعات نیست در مواردی که لازم تشخیص داده شد اصلاح شده اند.

پایان سخن اینکه از آنجا که نگارنده خود قطعات را از استاد فرا گرفته ضمن سعی در تطبیق با اجراهای باقیمانده از استاد، در مواردی خاص که آموزههای کلاسی کاملاً ارجح بوده آنها را دخیل کرده است.

از شاگرد عزیزم فراز که در بازبینی نت ها برای این چاپ مرا یاری کرده اند تشکر میکنم همچنین سپاسگزار آقای محمد موسوی مدیر مؤسسه ی فرهنگی هنری ماهور هستم که طی چند سال گذشته تلاش خستگی ناپذیری در انتشار آثار فرهنگی موسیقی به خصوص ردیف موسیقی دستگاهی ایران داشته اند.

مجیبی

داریوش طلایی

پاییز ۱۳۸۹

نشانه ها 23 قطعه پیش درآمدها و رنگ ها

نشانه ها 23 قطعه پیش درآمدها و رنگ ها

خرید آنلاین کتاب بیست و سه قطعه پیش‌درآمدها و رنگ‌های استاد علی‌اکبر شهنازی

در همین سایت دلشاد موزیک شما میتوانید کتاب بیست و سه قطعه پیش‌درآمدها و رنگ‌های استاد علی‌اکبر شهنازی را به صورت آنلاین خریداری کنید.

همچنین بهتره بگیم سایت دلشاد موزیک بزرگترین آرشیو و فروشگاه آنلاین کتاب های حوزه موسیقی هست و شما میتوانید تقریبا هر کتابی که دلتون میخواهد رو در این کتابخانه پیدا کنید و به صورت آنلاین خرید کنید.

برای دیدن همه کتابها روی عکس یا لینک زیر کلیک کنید:

دیدن همه کتابهای فروشگاه دلشاد موزیک

کتابخانه و کتابفروشی دلشاد موزیک – بزرگترین کتابفروشی آنلاین در زمینه موسیقی (سنتی – پاپ – کلاسیک و..)