انواع مختلف نواختن سه تار

سه تار یک ساز زهی با صدای خاص و از خانواده تنبور است. برای تزئین بدنه چوبی این ساز از استخوان استفاده می شود. سه تار سه قسمت اصلی دارد، کاسه, دسته و سر ساز یا سرپنجه. سه تار صدای ملایمی دارد و تا 3 اکتاو می رسد. اگرچه استفاده از سه تار در موسیقی ایرانی معمول است اما بیشتر به عنوان تکنواز استفاده می شود. انواع مختلف نواختن سه تار را در ادامه مقاله برایتان آورده ایم.

ویژگی های سه تار

سه تار به معنای سه سیم است. با این حال، امروزه می توانید آن را با چهار رشته هم پیدا کنید. این ساز از دو سیم فولادی و دو سیم برنجی تشکیل شده است.

جنس سه تار از چوب توت و اندازه معمول آن تقریباً 85×20 سانتی متر است (شامل کاسه ای به عمق 15 سانتی متر). از آنجایی که این ساز از آلات موسیقی ایرانی است، اکثر صوفیان سه تار را حمل می کنند و انواع مختلف نواختن سه تار را می توانید در بین آن ها مشاهده کنید.

ساز سه تار فقط از چوب ساخته شده است و پوست گوسفندی ندارد. مستقیما با ناخن انگشت سبابه نواخته می شود.

سبک‌های نوازندگی سه تار

تاریخچه سه‌تارنوازی در ایران پس از میرزا عبدالله، با اتکا به آثار صوتی معتبر و روایات شفاهی، به دو دوره کلی کلاسیک و مدرن تقسیم می‌شود. این دوره 150 ساله، خود شامل تقسیم‌بندی‌های دقیق‌تر و سبک‌های متعددی است. در هر یک از این دوره‌ها نوازندگانی مشهور با نواختن سه تار به گسترش بیشتر این ساز کمک کرده و زمینه را برای شناخته شدن سه تار فراهم کرده‌اند.

سبک‌های سه تار نوازی در طول تاریخ

عوامل متعددی در طول تاریخ بر تحول و دگرگونی سبک نوازندگی سازها اثرگذار بوده‌اند. در 150 سال اخیر، تحولات اجتماعی و پیشرفت‌های تکنولوژی، به‌ویژه ظهور رادیو، نقشی کلیدی در این زمینه ایفا کرده‌اند.

موسیقی و نوازندگان که با ظهور رادیو، بستر جدیدی برای ارائه هنر خود یافته بودند، ناگزیر به سازگاری با شرایط این رسانه نوین بودند. احمد عبادی، از نخستین هنرمندانی بود که به طور جدی به رفع چالش‌های ضبط سه‌تار در رادیو پرداخت و روشی نوین در نوازندگی این ساز ابداع کرد. نوازندگان سه‌تار در سبک کلاسیک، از مضراب‌های سریع و کوبنده، سیم‌های واخوان و برخورد مداوم ناخن با صفحه سه‌تار استفاده می‌کردند. این شیوه نواختن، در ضبط رادیویی، صدایی نامطلوب و نامفهوم ایجاد می‌کرد.

عبادی در ابداع روش نوین خود، مضراب‌های تمیز و یکنواخت را جایگزین مضراب‌های شلوغ کرد، از برخورد ناخن با صفحه مضراب پرهیز نمود و با نواختن مضراب‌های شمرده بر روی یک سیم، صدایی شفاف و دلنشین برای ضبط رادیویی ارائه داد.

شیوه‌های کلاسیک نوازندگی سه تار

شیوه کلاسیک نوازندگی سه تار که بیشتر بر نواختن این ساز با مضراب‌های دقیق، محکم و سریع تمرکز دارد، شاهد پدید آمدن نوازندگان صاحب سبک و معروفی به شرح‌ زیر هستیم:

میرزا عبدالله

میرزا عبدالله اگر چه در نواختن تار نیز استاد بود، اما بیشتر برای سبک سه‌تارنوازی‌اش توانست به شهرت دست یاید. این استاد حرفه‌ای مضراب ریز و تک‌مضراب‌ها را به صورت متعادل می‌نواخت و به جملات موسیقی‌اش نظم و تقارن می‌بخشید تا بتواند وزن قطعه را به طور دقیق حفظ کند.

درویش‌خان

درویش‌‌خان یکی دیگر از نوازندگان معروف و صاحب سبک سه‌تار محسوب می‌شود که به دلیل به کار بردن مضراب‌های دقیق و حساب‌شده‌ای و استفاده از کشش‌ها و ویبره‌ها کمتر توانست نام خود را بر سر زبان‌ها بیاندازد. در سبک سه تار نوازی درویش‌خان جملات به صورت دقیق، شمرده و واضح بیان می‌شوند.

علی‌نقی وزیری

علی‌نقی وزیری با به کارگیری مضراب‌های تند و باصلابت و سرعت بالا در نواختن سه تار توانست یک سبک جدید سه تار نوازی ایجاد کند. سبک نوازندگی این نوازنده شباهت بسیاری به سبک کیوان ساکت، بهداد بابایی و وزیری دارد. در این سبک از تمامی ظرفیت‌های ساز برای ایجاد هنر نوازندگی استفاده می‌شود.

ابولحسن صبا

ابولحسن صبا یکی از بهترین نوازندگان صاحب سبک ایرانی است که به دلیل استفاده از تکنیک‌ها و زینت‌ها به شکل خاص، استفاده از مضراب‌های باصلابت و روان توانسته یک سبک محبوب در سه تار نوازی ایجاد کند. در این سبک تمرکز زیادی بر لحن اجرای جملات و صدادهی صورت می‌گیرد.

شیوه‌های مدرن نوازندگی سه‌تار

انواع نواختن سه تار در عصر مدرن نسبت به عصر کلاسیک شیوه‌ای آرام‌تر در پیش گرفته است. به گونه‌ای که اکثر افراد صاحب سبک از مضراب‌‌های شمرده و روان برای سه‌تار‌نوازی استفاده می‌کنند. مهم‌ترین و مشهورترین نوازندگان در سبک مدرن سه تار عبارتند از:

بهداد بابایی

بهداد بابایی یکی از نوازندگان صاحب سبک و معلمی سه تار است که بیشتر با نواختن مضراب‌هایی بسیار دقیق و دارای صدادهی شفاف شناخته می‌شود. این فرد در هنگام نواختن قطعات تمرکز زیادی به کار می‌گیرد تا بتواند قطعات را با سرعت و دقت بالا اجرا کند. همین موضوع نیز باعث شده تا گاهی از وی به عنوان یک نوازنده دارای سبک خشک سه تار یاد شود.

مسعود شعاری

سبک سه تار نوازی مسعود شعاری یکی از سبک‌های بسیار محبوبی است که بر جملات ساده، استفاده زیاد از تکنیک کرشندو و دکرشندو، تسلط بالا به ساز و سونوریته تمرکز دارد.

احمد عبادی

سبک احمد عبادی با مضراب‌های تمیز و یکّه، عدم تماس ناخن و صفحه مضراب و همچنین نواختن مضراب‌های شمرده تمرکز دارد. در این سبک سکوت از جایگاه خاصی برخوردار است.

جلال ذولفنون

سبک جلال ذوالفنون یک سبک محبوب و گرم است که به دلیل پنجه‌گذاری‌های روان و مضرابی بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد. در این سبک شفافیت و زنگی صدا گنگی و واضحی به صورت هم زمان و متداول تکرار می‌شود.‌

داریوش صفوت

سبک داریوش صفوت یکی از سبک‌های بسیار محبوب محسوب می‌شود. در این سبک از الگوهای مضرابی، جملات پُر از حرکت و پرش، متر و صدادهی خاص و همچنین ویبره‌های ریز و پُرسرعت استفاده می‌شود.

محمدرضا لطفی

مضراب‌های باصلابت و شمرده‌ از مهم‌ترین ویژگی‌های سبک محمدرضا لطفی است. در این سبک بیشتر از تکنیک و تند نواختن، پختگی و انتخاب صحیح جملات و همچنین تنظیم چفت و بست‌های آن حائز اهمیت است. متر آرام در نواختن امکان پردازش ظرافت‌ها و صدادهی بهتر را فراهم می‌کند.

حسین علیزاده

سبک نوازندگی سه تار حسین علیزاده یکی از عجیب‌ترین سبک‌های این موسیقی محسوب می‌شود. در این سبک جمله‌بندی‌های موسیقی با جزییات بیشتری نواخته شده، مضراب‌های چپ قوی و مضراب‌عاث راست پر هستند؛ پنجه‌گذاری‌ها پُرانرژی‌تر و از پاساژهای سریع و پیچیده استفاده می‌شود.

آیا یادگیری نواختن سه تار سخت است؟

سه تار یکی از اصیل ترین و شاخص ترین ساز های موسیقی سنتی ایران است. از آنجایی که سه تار از نظر ساختار شبیه به تار و تنبور است، نواختن آن هم به همان شکل است و اگر تمرین و تکرار کنید، خیلی زود این ساز اصیل را خواهید آموخت. انواع مختلف نواختن سه تار آسان است. اگر شما نت های پایه و نحوه قرار گرفتن آن ها را روی دسته سه تار یاد بگیرید، می توانید این ساز را به انواع مختلف بنوازید‌. سه تار صدایی نرم دارد اما گاهی اوقات می تواند بلند و قدرتمند باشد و این صدا به قطعه ای که مینوازید و نحوه قرارگیری انگشتان تان بستگی دارد

کوک سه تار

این ساز ممکن است گوش های فردی که سه تار می نوازد را اذیت کند؛ بنابراین از نت پایه La برای کوک کردن سیم اول برای تمرین استفاده می شود. یکی دیگر از دلایل استفاده از la کیفیت سیم است. در نتیجه این فرآیند دوام سیم ها افزایش می یابد؛ اما در انواع مختلف نواختن سه تار باید نت ها را نیز تغییر دهیم.

استفاده از تکنیک هایی مانند انگشت گذاشتن روی سیم ها و فشار دادن سیم ها آسان تر است. معمولا برای هر دستگاه یک ملودی منحصر به فرد و انواع مختلف نواختن در نظر گرفته می شود. با این حال، احساس و موضوع آهنگی که نواخته می شود ممکن است با توجه به نت هر دستگاه موسیقی متفاوت باشد بنابراین، اگر سیم اول به ترتیب روی نت C و سیم دوم روی نت G کوک شود، ممکن است بتوان هر کدام را زیر یک فرت کوک کرد.

کوک ماهور

کوک سه تار در دستگاه ماهور به عنوان پایه شناخته شده است و سه تار در این کوک بیشترین پهنای آکوستیک خود را دارد. دست راست در سه تار نقش پیک را ایفا می کند؛ بنابراین توجه به قرار دادن صحیح دست، نحوه صحیح استفاده از پیک و حرکت انگشتان از اهمیت بالایی برخوردار است. در انواع مختلف نواختن سه تار باید این موارد را رعایت کنید. تقریباً دست راست از مچ روی کاسه سه تار قرار می گیرد. یادتان باشد هنگام قرار دادن دست روی کاسه، مچ نباید خمیده شود و باید مانند یک مشت نیمه باز روی سه تار گذاشته شود. به گونه ای که انگشت کوچک و شست در دو طرف رشته قرار بگیرند. انگشت اشاره دست راست نقش انتخاب را بازی می کند.

حرکت این انگشت را روی تار ها تمرین کنید. ترک های انگشت اشاره در هنگام برگشت نباید از بند اول باشد و این کار باید روی بند دوم انگشت اشاره انجام شود. (به شرطی که انگشت اشاره باز تر حرکت کند و خم کردن آن از روی بند انگشت دوم باشد، صدای نواختن پیک بسیار قوی تر و دلپذیر تر خواهد بود). انگشت میانی نیز همزمان با انگشت سبابه حرکت می کند. برخی این انگشت را پیوسته روی کاسه سه تار می گذارند و برخی دیگر آن را آزادانه با انگشت اشاره و انگشت چهارم حرکت می دهند. توصیه می شود در انواع مختلف نواختن سه تار به راحتی دست توجه کنید. انگشت حلقه با انگشت کوچک روی کاسه قرار می گیرد. درست گذاشتن دست راست و دست چپ نیز با دقت و توجه به نکات دستوری و تمرین بیشتر به تدریج آموزش داده می شود که منجر به بهبود سرعت، تکنیک، نواختن واضح و صحیح دست می شود.

نحوه نواختن سه تار

اصل نواختن سه تار به طور کلی یکسان است. با این حال، بسته به حالت بدنی نوازندگان، در نحوه قرارگیری ساز روی ران و نحوه استفاده از پیک برای نواختن، چند تفاوت وجود دارد. در ابتدا توصیه می شود اصول رایج برای یادگیری نواختن ساز را در نظر بگیرید؛ اما در آینده بنا به سلیقه شخصی می توانید اصول را تغییر دهید.

نحوه صحیح نشستن و گرفتن ساز یکی از مهم ترین نکاتی است که در صورت غفلت از آن ممکن است برای نوازندگان مشکلات جسمی ایجاد شود. در انواع مختلف نواختن سه تار نحوه نشستن بسیار مهم است. به طور گسترده مشاهده می شود که برخی از هنر آموزان به دلیل عدم توجه کافی به موقعیت اول و نحوه صحیح نشستن با مشکلاتی مواجه می شوند یا با درد دست یا مچ دست مواجه می شوند زیرا درست نشستن در تمرین سه تار و همچنین نحوه ساز و نواختن همزمان لازم است.

اولین قدم در آموزش سه تار نحوه صحیح نشستن در زمان تمرین است. توصیه می شود هنگام تمرین روی صندلی با ارتفاع مناسب بنشینید. از خم شدن به سمت پشت و تکیه دادن به پشت خودداری کنید. بهترین حالت زمانی است که پشت در حالت عمودی باشد. از آنجایی که ساز روی ران راست قرار می گیرد، برای نواختن راحت، ران راست باید در سطح بالاتری نسبت به ران چپ قرار گیرد. برای این کار می توانید ران راست را روی ران چپ قرار دهید یا از یک زیر پایی خاص استفاده کنید تا بتوانید بهتر بنوازید. گردن و سر نیز باید در یک سطح از ستون فقرات قرار گیرند. همچنین برای خواندن یادداشت ها از خم شدن در فضای خالی خودداری کنید. این طرز نشستن در انواع مختلف نواختن سه تار یکسان است.

معرفی محصولات آموزشی

برای فراگیری انواع مختلف نواختن سه تار نیاز به گذراندن دوره هایی دارید. در ادامه می خواهیم کتاب ها و محصولات تصویری آموزش سه تار را به شما معرفی کنیم.

اساسا تالیفات جلال ذوالفنون در زمینه تدریس و نقد و بررسی است. از جمله تالیفات او «تجزیه و تحلیل موسیقی ایران» و کتاب آموزش سه تار در 4 جلد هستند.

در این مقاله به انواع مختلف نواختن سه تار پرداختیم و همچنین محصولات آموزشی در این حوزه را معرفی کردیم شما می توانید برای مشاوره جهت خرید آنلاین سه تار با شماره 33938487-021 تماس بگیرید و از مشاوران دلشاد موزیک کمک بگیرید.