علی اکبر خان فراهانی در دوره قاجار، برای نخستین بار گوشه های گوناگون موسیقی را در قالب هفت دستگاه معرفی کرد و به این شکل، موسیقی سنتی ایرانی مورد استقبال قرار گرفت.
معرفی دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی
معرفی دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی
از آن زمان تا به امروز، موسیقی سنتی ایرانی از طرفداران زیادی برخوردار است که نه تنها در ایران بلکه در دیگر نقاط جهان نیز زندگی می کنند. دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی بر روی موسیقی اصیل بسیاری از کشور ها مانند افغانستان، پاکستان، آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و یونان نیز تاثیر گذاشته است.
در ادامه این مطلب از مجموعه دلشاد همراه ما باشید تا با دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی آشنا شوید.
دستگاه های موسیقی چه هستند؟
معرفی دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی
شاید پیش از هر چیز، بهتر باشد که با تعریف دستگاه موسیقی آشنا شوید. مجموعه ای از چند نغمه (گوشه) که با هم در گام، کوک و فواصل نت هم آهنگی دارند را دستگاه موسیقی می نامند. موسیقی سنتی ایرانی هفت دستگاه دارد.
به عبارت دیگر، مجموعه ای از گوشه ها که با منطقی درونی کنار هم قرار گرفته اند را یک دستگاه موسیقی می نامند. هر کدام از دستگاه های موسیقی، احساس خاص خود را منتقل می کند.
برای مثال احساس غمگینی، حماسی بودن و… . در ادامه با هفت دستگاه موسیقی سنتی ایرانی آشنا خواهید شد.
1. دستگاه شور
معرفی دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی
شور واژه ای عِبری به معنای آواز و سرود است و از دوره ساسانیان در زبان فارسی استفاده می شود. دستگاه شور مهم ترین دستگاه موسیقی ایرانی است؛ زیرا پنج آواز مهم از این دستگاه به وجود می آید.
در اهمیت این دستگاه، داریوش طلایی می گوید که:« تمام ساختار های مُدال در ردیف موسیقی ایرانی بر اساس چهار دانگ بنا می شود که به آن ها دانگ های بنیادین می گویند و یکی از این چهار دانگ بنیادین، دانگ اول دستگاه شور است.»
بعضی از معروف ترین گوشه های دستگاه شور عبارت هستند از: کرشمه، نغمه، حزین، زیرکش سلمک، سلمک، گوشه ابوعطای بزرگ، مجلس افروز، دوبیتی، رضوی، شهناز، مثنوی، بیات کرد، ضرب اصول و شهرآشوب.
شور در کوک های گوناگونی اجرا می شود؛ اما معمولا شور سل و لا (راست کوک) و شور دو و ر (چپ کوک) مورد توجه نوازندگان و موسیقی دانان است.
2. دستگاه نوا
معرفی دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی
دستگاه نوا در موسیقی قدیم ایران مقام دوم را از دوازده مقام اصلی موسیقی داشته است. احساسی که به وسیله دستگاه نوا به افراد منتقل می شود، نه شاد است و نه غم انگیز. این دستگاه از میان دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی کمتر از سایرین استفاده می شود.
استادان بزرگی همچون علی نقی وزیری و روح الله خالقی، نوا را مشتق شده از دستگاه شور می دانند؛ اما آنچه واضح است، شخصیت مستقل دستگاه نواست. این دستگاه نُت شاهد و ایست متفاوتی با دستگاه شور دارد.
البته پیوند و شباهت فواصل و مایه گوش ها در دستگاه نوا با شور غیر قابل انکار است. به نظر می رسد که نت درجه چهارم در درآمد شور همان نت شاهد در درآمد نوا است. با شروع اجرا از درجه چهارم شور می توان به نوا رسید.
برخی از معروف ترین گوشه های دستگاه نوا عبارت هستند از: نَهُفت، گردانیه (گردونیه)، گَوشت، تخت طاقدیس، بیات راجه، نیشابورک، عراق، خجسته، حسینی (حسین، ملک حسین)، عشاق، رَهاوی، بوسلیک، ناقوس (آواز ناقوس) شاه ختایی و نیریز.
گوشه های دیگری که در ردیف موسیقی ایرانی ذیل دستگاه نوا آمده اند نیز شامل درآمد ها، مُحَیِّر، کرشمه، حزین، عشیران، زنگوله، مَجُسلی، آواز مسیحی، رنگ نوا و رِنگ نستاری می شود.
3. دستگاه ماهور
معرفی دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی
یکی از گسترده ترین دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی، دستگاه ماهور است که 50 گوشه دارد. حس و حالی که این دستگاه موسیقی منتقل می کند، شاد و مناسب جشن هاست. کوک فا قدیمی ترین کوک ماهور و کوک های دو و سی بمل نیز از رایج ترین کوک های دستگاه ماهور است.
برخی از گوشه های دستگاه ماهور عبارت هستند از:
درآمد، کرشمه، آواز، مقدمه داد، داد، خسروانی، دلکش، خاوران، طرب انگیز، نیشابورک، نصیرخانی، چهارپاره، فیلی، ماهور صغیر، آذربایجانی، حصار، زیرافکند، نیریز، شکسته، عراق، نهیب، محیر، آشورآوند، اصفهانک، حزین، کرشمه، زنگوله، راک هندی، راک کشمیر، راک عبدالله، کرشمه و صفیر راک، رنگ حربی، رنگ یک چوبه، رنگ شلخو و ساقی نامه.
بعضی از گوشه های مفصل یا همان شاه گوشه های ماهور، در تقسیمات داخلی خود، بخش های دیگری را نیز شامل می شوند. برای مثال گوشه حصار یا ابول، خود، به بخش های نغمه، زنگوله و تحریر بلبلی تقسیم می شود.
4. دستگاه چهارگاه
معرفی دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی
دستگاه چهارگاه یکی از مهم ترین دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی و ساز های ایرانی است که گاه حتی از نظر برخی اساتید موسیقی، لقب مادر تمام دستگاه های موسیقی لایق آن است، نه دستگاه شور.
دستگاه چهارگاه گامی کاملا اصیل و ایرانی دارد و برای القای حس حماسی بهترین گزینه است. تصنیف های ملی و میهنی که با درون مایه شوق و افتخار همراه هستند در این دستگاه اجرا می شوند.
دستگاه چهارگاه شباهت هایی با دستگاه سه گاه دارد. گام این دستگاه مانند شور و همایون، پایین رونده و مانند ماهور و اصفهان بالارونده است و در هر دو حالت محسوس است.
گوشه های دستگاه چهارگاه عبارت هستند از: در آمد، پیش زنگوله، زنگوله، کرشمه، زنگ شتر، لزگی، چهارپاره، شب فرح، رهامی، شاه ختایی، حدی، زابل، مویه، بسته نگار، رجز، حصار، ناقوس، نحوی، مخالف، زنگوله در مخالف، نغمه، پهلوی، مغلوب، منصوری، معربد و تصنیف.
5. دستگاه همایون
معرفی دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی
همانطور که از نام این دستگاه مشخص است، القای حالت شاهانه و اشرافی از خصوصیات رایج این دستگاه است. این دستگاه همچنین در اجرای لالایی های نقاط مختلف ایران و نغمه های زورخانه ای کاربرد دارد.
گوشه های این دستگاه عبارت هستند از: چهارمضراب، درآمد اول، درآمد دوم، زنگ شتر، چکاوک، طرز، بیداد، نی داوود، سوز و گداز، لیلی و مجنون، راوندی، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر، شوشتری، جامه دران، راز و نیاز، میگلی، رنگ فرح و… .
دستگاه شور و چهارگاه با همایون، شباهت هایی دارند و با بم کردن نت سوم گام همایون به میزان نیم پرده می توان وارد دستگاه شور شد. افزودن نیم پرده به نت ششم گام همایون و کم کردن ربع پرده از نت پنجم، شما را وارد دستگاه چهارگاه می کند.
6. دستگاه سه گاه
معرفی دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی
در میان دستگاه های موسیقی سنتی ایران، سه گاه بیشتر برای بیان احساس غم و اندوه منتهی به امیدواری، به کار می رود. مهم ترین گوشه ها در دستگاه سه گاه عبارت هستند از: درآمد، زنگ شتر، زابل، مویه، حصار، مخالف و مغلوب.
جالب است بدانید که گوشه های دستگاه سه گاه در دستگاه چهارگاه همنام دارند؛ اما مد در این دو دستگاه تفاوت زیادی دارد.
7. دستگاه راست پنجگاه
معرفی دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی
در خصوص ایجاد دستگاه راست پنجگاه دو روایت مختلف وجود دارد.
یکی از این روایات می گوید، زمانی که در دوران قاجاریه ردیف موسیقی ایرانی تدوین شده است، تدوین کنندگان آن ابتدا تعداد زیادی از گوشه ها را در دستگاه های ماهور، شور و… تقسیم کرده اند و آنچه باقی مانده را در دستگاه راست پنجگاه قرار داده اند.
روایت دیگر می گوید که دستگاه راست پنجگاه برای مرحله عالی در فراگیری موسیقی ایرانی تدوین شده است.
راست پنجگاه چهل گوشه را شامل می شود که عبارت هستند از:
درآمد، زنگوله، خسروانی، زنگ شتر یا ناقوس، نغمه، روح افزا، پنج گاه، نیریز، عشاق، پروانه، زابل، بحر نور، بیات عجم، منصوری، عراق، اصفهانک، شوشتری گردان، نوروز صبا، نوروز عرب، نوروز خارا، فرنگ، قرچه، مبرقع، سپهر، محیر، حزین، آشور آوند، نفیر، راوندی، ماوراءالنهر، راک هندی، راک عبدالله، نیریز کبیر، نیریز صغیر، ابوالچپ، لیلی و مجنون، طرز، فرود.
نتیجه گیری
دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی از زمان قاجاریه تا به امروز، طرفداران زیادی دارند. بسیاری از کشور ها نیز در موسیقی اصیل ود از دستگاه های ایرانی الهام گرفته اند. ما در این مقاله، شما را با انواع دستگاه های موسیقی و معروف ترین گوشه های آن ها آشنا کردیم.
برای مشاهده تمام مقالات آموزشی روی لینک زیر کلیک کنید.
ما تو فروشگاه دلشاد موزیک انواع مختلف سازهای ایرانی رو داریم. سازهای با کیفیتی که میتونیم خیلی زود بعد از خریدتون بدستتون برسونیم.
عکسی از سه تار عظیمی دسته استخوانی سرپنجه ویولنی (قنبری)
