آشنایی با ساختار و اجزا ساز سه تار

سه تار، یکی از ساز های بومی کشور است که قدمت بسیار زیادی دارد و در کنار آن تاریخچه بسیار جالبی دارد. سه تار این ساز اصیل ایرانی، دارای بدنی به شکل گلابی است. قطعا کسانی که با ساز سه تار آشنایی زیادی ندارد بعد از شنیدن اسم آن فکر خواهند کرد که این ساز سه سیم دارد. اما امروزه برای ساخت آن از 4 سیم استفاده می شود. در واقع سیم چهارم حدود 150 سال پیش توسط مشتاق علی شاه به آن اضافه شد. ما در این مقاله به طور کامل درمورد ساختار و اجزا سه تار توضیح داده ایم.

ساختار سه تار

سه تار در واقع عود کوچکی است که با چوب تخت ساخته می شود. ساز سه تار از دو قسمت تشکیل شده است. یک قسمت آن مربوط به جعبه صدای آن و قسمت دیگر مربوط به دسته بلند آن می شود. جعبه صدا معمولا از چوب گردو یا توت ساخته می شود اما دسته ساز اکثر اوقات از چوبی متفاوت ساخته می شود. برای این که در مورد ساختار و اجزا ساز سه تار بدانید می توان گفت که دسته آن را بیشتر با چوب گردو می سازند.

ساز های سه تار اغلب دارای 22 تا 28 فرت هستند و جنس اکثر این فرت ها از روده است. جعبه صدا نیز دارای رزونانس قوی است که می تواند هماهنگی نت ها را به عهده بگیرد. استادان و کسانی که بیشتر به سه تار مسلط هستند، می توانند از جنبه کلیدی جعبه صدا استفاده کنند و سازی زیبا بنوازند.

برای این که با ساختار و اجزا ساز سه تار آشنا شوید خوب است بگوییم که سه تار با ناخن بلند انگشت سبابه نواخته می شود. سه تار در اکثر اوقات صدایی گرم و ملایم دارد اما بسته به شرایط و نحوه نواختن، می تواند صدای آن بلند و قوی نیز باشد.

اما وقتی که صحبت از فرت های ساز می شود، می توان گفت که سه تار چیزی حدود 22 تا 28 فرت متحرک را روی صفحه انگشت خود برای ایجاد صدا های زیبا دارد. وقتی به اندازه ها نگاه می کنید، جعبه صدا می تواند اندازه ای در حدود 22 تا 30 سانتی متر داشته باشد. برای آشنایی بیشتر با ساختار و اجزا ساز سه تار باید گفت که طول صفحه انگشتی چیزی بین 40 تا 48 سانتی متر و عرض صفحه انگشتی نیز می تواند چیزی بین 3 تا 3. 5 سانتی متر باشد.

کاسه طنینی سه تار

کاسه طنینی، که به آن تنه یا بدنه نیز می‌گویند، یکی از مهم‌ترین اجزای سه تار است و نقش اساسی در تولید و تشدید صدای ساز دارد. این بخش از ساز معمولاً از جنس چوب ساخته می‌شود که رایج‌ترین نوع آن چوب توت یا گردو است. شکل کاسه سه تار به طور کلی گلابی است و در قسمت زیرین آن، سوراخی به نام ته کاسه تعبیه شده است.

ارتعاش سیم‌ها که توسط مضراب یا انگشتان نوازنده ایجاد می‌شود، به صفحه و کاسه ساز منتقل شده و در آنجا تشدید و به صدای قابل شنیدن تبدیل می‌شود. کاسه طنینی به دلیل حفره توخالی که در داخل خود دارد، مانند یک محفظه عمل می‌کند و به ارتعاش صدا کمک می‌کند. جالب است بدانید جنس و شکل کاسه طنینی در کیفیت و رنگ صدای سه تار تاثیر بسزایی دارد. چوب‌های مختلف، به دلیل تراکم و دانسیته متفاوتی که دارند، طنین و گرمای صدای متفاوتی را به ساز می‌دهند. همچنین، شکل کاسه نیز بر فرکانس‌های صوتی که تقویت می‌شوند، تاثیر می‌گذارد.

صفحه رو سه تار

صفحه سه تار، که به آن تخته یا صفحه صدا نیز گفته می‌شود، صفحه‌ای نازک از جنس چوب است که روی کاسه طنینی سه تار نصب می‌شود. ضخامت صفحه معمولاً بین ۳ تا ۴ میلی‌متر است و جنس آن از چوب‌های مختلفی مانند توت، گردو، فوفل، چنار و انجیر می‌تواند باشد.

صفحه سه تار وظایف مهمی در تولید و انتقال صدای ساز دارد. ارتعاش سیم‌ها که از طریق خرک به صفحه منتقل می‌شود، در صفحه تشدید و به صدای گرم و دلنشین سه تار تبدیل می‌شود. کیفیت چوب و ظرافت ساخت صفحه، تاثیر بسزایی در کیفیت و رنگ صدای سه تار دارد. صفحه سه تار دارای چند سوراخ به نام گل‌صوتی یا سوراخ‌های رزنانس است که در شکل‌ها و اندازه‌های مختلفی طراحی می‌شوند. این سوراخ‌ها به ارتعاش بهتر صدا و تنفس ساز کمک می‌کنند. لازم به ذکر است که صفحه رو سه تار وظیفه تولید و تشدید صدا را در این ساز برعهده دارد.

خرک سه تار

خرک سه تار، قطعه‌ای کوچک و ظریف از جنس چوب یا استخوان است که روی صفحه ساز و در فاصله‌ی حدود ۴ تا ۶ سانتی‌متر از لبه کاسه نصب می‌شود. سیم‌های سه تار پس از عبور از شیطانک و عبور از روی خرک، به سمت گوشی‌ها و سیم‌گیر امتداد می‌یابند.

خرک سه تار در اشکال و اندازه‌های مختلفی ساخته می‌شود و جنس رایج آن چوب گردو، فوفل، شمشاد و استخوان است. هر کدام از این جنس‌ها، به دلیل تراکم و دانسیته متفاوتی که دارند، طنین و گرمای صدای متفاوتی را به ساز می‌دهند.

پرده سه تار

از دیگر اجزای سه تار می‌توانیم به پرده‌ها اشاره کنیم. پرده‌ها، بخش‌های جداگانه‌ای از جنس روده حیوان یا نایلون مصنوعی هستند که در فواصل مشخصی به دور دسته سه تار پیچیده می‌شوند. تعداد پرده‌های سه تار معمولاً بین ۲۵ تا ۲۸ عدد است و هر پرده به یک نت خاص کوک می‌شود.

نوازنده سه تار با فشار دادن انگشتان خود روی پرده‌ها، طول سیم را در محل تماس انگشت با پرده کوتاه می‌کند و این امر باعث تغییر در فرکانس و ارتفاع صدای نت نواخته شده می‌شود. به عبارت دیگر، هر چه انگشت نوازنده به خرک نزدیک‌تر باشد (فاصله کمتری از خرک را فشار دهد) نت نواخته شده زیرتر و هر چه به گوشی‌ها نزدیک‌تر باشد (فاصله بیشتری از خرک را فشار دهد) نت نواخته شده بم‌تر خواهد بود.

این بخش نقش اساسی در نواختن ملودی‌ها و آوازها در سه تار دارند. نوازنده با جابجایی انگشتان خود روی پرده‌ها و تغییر طول سیم، می‌تواند نت‌های مختلف را به ترتیب اجرا کرده و به خلق آهنگ و نغمه بپردازد.

جنس، ضخامت و کیفیت پرده‌ها در سه تار بر روی کیفیت صدا و راحتی نوازندگی تاثیر بسزایی دارد. پرده‌های روده حیوان به دلیل ظرافت و انعطاف‌پذیری بیشتر، صدایی گرم‌تر و دلنشین‌تر تولید می‌کنند، اما در عین حال عمر کوتاه‌تری دارند و نیاز به تعویض مکرر دارند. پرده‌های نایلون مصنوعی، به دلیل مقاومت و ماندگاری بیشتر، از محبوبیت بالاتری برخوردارند، اما صدایی کمی خشک‌تر و فلزی‌تر دارند.

دسته سه تار

دسته سه تار، بخش کشیده و استوانه‌ای شکل ساز است که از جنس چوب گردو، توت یا فوفل ساخته می‌شود. طول دسته سه تار معمولاً بین ۴۵ تا ۵۰ سانتی‌متر و قطر آن در قسمت انتهایی حدود ۳ سانتی‌متر است. دسته سه تار را به دو بخش مهره و نخ تقسیم‌بندی می‌کنند. مُهره یا سرپنجه، بخش انتهایی دسته است که گوشی‌ها و شیطانک در آن قرار دارند. گوشی‌ها برای کوک کردن سیم‌ها و شیطانک برای تنظیم ارتفاع سیم‌ها استفاده می‌شوند.

نخ یا بدنه، بخش اصلی دسته است که پرده‌ها در طول آن بسته می‌شوند. نوازنده سه تار با فشار دادن انگشتان خود روی پرده‌ها در نقاط مختلف نخ، طول سیم را در محل تماس انگشت با پرده کوتاه می‌کند و این امر باعث تغییر در فرکانس و ارتفاع صدای نت نواخته شده می‌شود.

شیطانک سه تار

شیطانک سه تار، قطعه‌ای کوچک و باریک از جنس استخوان یا شاخ حیوان است که در ابتدای دسته و بین سرپنجه و دسته قرار می‌گیرد. سیم‌های سه تار پس از عبور از خرک، از روی شیطانک عبور می‌کنند و سپس به سمت گوشی‌ها و سیم‌گیر امتداد می‌یابند. این قطعه وظیفه هدایت سیم، تنظیم ارتفاع سیم و انتقال ارتعاش را برعهده دارد.

لازم به ذکر است که جنس، شکل و تراش شیطانک در کیفیت و رنگ صدای سه تار تاثیر بسزایی دارد. استخوان به دلیل تراکم و دانسیته‌ی مناسب، طنین و گرمای مطلوبی به صدا می‌بخشد. همچنین، شکل شیطانک در هدایت و تنظیم سیم‌ها و انتقال ارتعاش آنها به ساز نقش مهمی دارد.

سرپنجه سه تار

سرپنجه سه تار، که به آن جعبه کوک یا گوشی‌ها نیز گفته می‌شود، مهم‌ترین بخش ظاهری این ساز است و در ابتدای دسته آن قرار می‌گیرد. جنس سرپنجه معمولا از چوب کاسه ساز است و به تعداد سیم‌های سه تار، گوشی‌هایی روی آن تعبیه شده است. وظیفه‌ی اصلی سرپنجه، نگه داشتن سیم‌ها و کوک کردن ساز است.

انواع مختلفی از سرپنجه برای سه تار وجود دارد که از جمله‌ی رایج‌ترین آن‌ها می‌توان به سرپنجه‌های سنتی، طاووسی و قنبری اشاره کرد. هر کدام از این سرپنجه‌ها مزایا و معایب خاص خود را دارند و انتخاب نوع سرپنجه به سلیقه نوازنده و سبک موسیقی او بستگی دارد.

سیم‌گیر سه تار

سیم‌گیر یکی دیگر از اجرای سه تار است. در تعریف سیم‌گیر سه تار باید بگوییم قطعه‌ای کوچک و چوبی است که در انتهای کاسه‌ی ساز نصب می‌شود و وظیفه‌ی نگهداری انتهای سیم‌ها را بر عهده دارد. جنس سیم‌گیر معمولا از چوب است، اما مدل‌های فلزی و پلاستیکی آن نیز وجود دارد.

سیم‌ها پس از عبور از خرک و گوشی‌ها، به دور شیارهای تعبیه شده روی سیم‌گیر پیچیده می‌شوند و با کشیده شدن، روی آن محکم می‌شوند.

سیم‌گیر در کوک کردن و ثبات کوک ساز نقشی اساسی دارد. همچنین از لرزش و ارتعاش سیم‌ها جلوگیری می‌کند و به زیبایی ظاهری سه تار نیز می‌افزاید.

تعداد و جنس سیم‌های سه تار

سه تار به طور سنتی دارای چهار سیم است که از جنس فولاد و برنز هستند. سیم اول یا سیم حاد، که به آن سیم سفید هم می‌گویند، از جنس فولاد است و نازک‌ترین سیم سه تار می‌باشد. سیم دوم یا سیم زیر، از جنس برنز بوده و ضخامت آن کمی بیشتر از سیم اول است.

سیم سوم یا سیم مشتاق، که به آن سیم زنگ هم می‌گویند، جنس و ضخامتی مشابه سیم اول دارد. سیم چهارم یا سیم بم، که به آن سیم زرد هم می‌گویند، از جنس برنز است و ضخیم‌ترین سیم سه تار محسوب می‌شود. لازم به ذکر است در برخی از سه تارها، به جای سیم مشتاق، از دو سیم نازک‌تر به نام سیم‌های زرد استفاده می‌شود.

گوشی سه تار

از دیگر اجزای سه تار، می‌توانیم به گوشی‌ها اشاره کنیم. گوشی سه تار، که به آن جعبه کوک یا سرپنجه نیز گفته می‌شود، در انتهای دسته ساز قرار می‌گیرد و وظیفه‌ی کوک کردن آن را بر عهده دارد.

تعداد گوشی‌ها در سه تار به تعداد سیم‌های آن بستگی دارد و معمولا چهار گوشی برای چهار سیم سه تار تعبیه می‌شود. جنس گوشی‌ها از چوب است و به شکل مخروطی ساخته می‌شوند.

هر گوشی دارای یک مهره و یک پیچ است که با چرخاندن آن‌ها، می‌توان طول سیم را کم یا زیاد کرد و به این ترتیب، ساز را کوک نمود.

گوشی‌ها در ثبات کوک سه تار نقشی اساسی دارند. جنس مرغوب، ساخت دقیق و طراحی مناسب گوشی‌ها، به نوازنده کمک می‌کند تا بتواند ساز خود را به درستی و برای مدت طولانی کوک نگه دارد.

بهترین و مقرون به صرفه ترین سه تار ها

در ادامه 3 مورد از سه تار های مقرون به صرفه برایتان معرفی خواهیم کرد.

سه تار عظیمی لاترک استخوانی ویلنی

برند عظیمی، یکی از تولید کننده برتر ساز های موسیقی در ایران است که عمده تولیدات آن شامل سه تار های حرفه ای و نیمه حرفه ای می شود. برند عظیمی، یکی از بزرگترین تولید کنندگان ساز در ایران شناخته می شود. در ساخت بیشتر ساز های این برند از چوب توت استفاده می شود. برای اینکه با ساختار و اجزا سه تار آشنا شوید خوب است بدانید که چوب توت یکی از مناسب ترین چوب ها برای ساخت ساز سه تار است.

استاد ابراهیم قنبری، یکی از سازندگان سرشناس ساز های ایرانی، برای اولین بار با الهام گرفتن از ساز ویولن، تغییراتی در ساز سه تار ایجاد کرد. او برای این کار دسته بالایی سه تار را اندکی تغییر داد و این تغییر باعث شد تا نواختن ساز سه تار آسان تر باشد. به همین خاطر خوب است بدانید که ساز های تولید شده توسط این برند، از دستور ساخت استاد قنبری استفاده می کنند.

برای این که بیشتر بتوانید با ساختار و اجزا ساز سه تار آشنا شوید خوب است بگوییم که آسیب پذیر ترین قسمت ساز سه تار، دسته آن است. به همین خاطر است که اکثر برند های تولید کننده از جمله برند عظیمی، همیشه در تلاشند تا بتوانند دسته ساز را تقویت کنند. دسته ساز سه تار لاترک استخوانی ویولنی از چوب مقاوم گردو ساخته شده است. علاوه بر چوب مقاوم گردو، برای اطمینان بیشتر، از استخوان نیز برای تقویت دسته ساز استفاده شده است. ابعاد دسته این ساز چیزی در حدود 40 تا 48 سانتی متر است. عرش آن نیز به 3 سانتی متر می رسد.

سه تار مفاخری سوخته کاری

کسانی که با ساختار و اجزا ساز سه تار آشنایی دارند، قطعا برند مفاخری را می شناسند. نام این برند همان طور که پیداست از نام استاد مفاخری گرفته شده است. یکی از استادان بزرگ و ماهر ایرانی که از بزرگان این حوزه شناخته می شود. این برند سه تار، به عنوان یکی از محبوب ترین تولید کنندگان ساز سه تار شناخته می شود.

یکی از دلایلی که باعث شده است این برند بسیار محبوب باشد، کیفیت صدای بالا ساز های آن است. ساز های این برند توانایی این را دارند که کیفیت صدای خود را تحت هر شرایطی حفظ کنند. راز اصلی حفظ کیفیت صدای ساز مفاخری در شرایط مختلف، چوب های با کیفیت به کار رفته در آن است. ساز های این برند هیچ گونه خفگی صدا یا صدای اضافی که اصطلاحا نویز نامیده می شوند ندارد و به همین خاطر است که می تواند صدایی کاملا شفاف، رسا و پر حجم را به گوش شنونده برساند.

سه تار بختیاری کاسه لاترک طرح 3

برای این که بیشتر با ساختار و اجزا ساز سه تار آشنا شوید، خوب است که به ساز سه تار بختیاری کاسه لاترک طرح 3 اشاره کنیم. این ساز همیشه به عنوان یکی از ساز های خوب و پر فروش کشور شناخته می شود. این ساز بیشتر برای کسانی که به تازگی وارد دنیای موسیقی شده اند و می خواهند ساز سه تار را بگیرند پیشنهاد می شود زیرا این ساز بسیار خوش دست و راحت است و این دو ویژگی هم یکی از مهم ترین عواملی هستند که در انتخاب ساز مبتدی باید به آن دقت کرد. این ساز از چوب مرغوب توت ساخته شده است. چوب های توت در مقابل رطوبت و آفت حشرات بسیار مقاوم هستند و در عین حال بسیار سبک نیز هستند.

آشنایی با ساختار و اجزا ساز سه تار

ساختار سه تار

کاسه طنینی سه تار

صفحه رو سه تار

خرک سه تار

پرده سه تار

دسته سه تار

شیطانک سه تار

سرپنجه سه تار

سیم‌گیر سه تار

تعداد و جنس سیم‌های سه تار

گوشی سه تار

بهترین و مقرون به صرفه ترین سه تار ها

سه تار عظیمی لاترک استخوانی ویلنی

سه تار مفاخری سوخته کاری

سه تار بختیاری کاسه لاترک طرح 3

ساز سه تار از کجا بخریم؟

سوالات متداول

1 دیدگاه در “آشنایی با ساختار و اجزا ساز سه تار”

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ

پرفروش ترین ها

صفحات مهم

دسترسی سریع

مجله دلشاد