پیش از آن که معرفی مجموعه دستگاه و آواز در موسیقی سنتی ایران را آغاز کنیم، لازم است تا اندکی در مورد پیشینه و خاستگاه آن نکاتی را غور کرده و نکاتی را در این باره بیاموزیم.
در موسیقی سنتی ایران مجموعه‌ها و ساختارهایی وجود دارد که به نام دستگاه شناخته می‌شوند. انجام عمل دسته‌بندی دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی به چیزی در حدود صد سال پیش برمی‌گردد.
در ابتدا تعداد دستگاه‌ها دوازده عدد بود. سپس نظریه پردازان خبرهٔ امر هفت دستگاه از دوازده دستگاه را گسترده‌تر و مستقل‌تر از سایر دستگاه‌ها ارزیابی کرده و آن‌ها را به نام دستگاه‌های اصلی در نظر گرفتند. آنان 5 دستگاه دیگر را که وابسته به 7 دستگاه اصلی بودند و جزو متعلقات آن به حساب می‌آمدند را جدا کردند.
سپس دستگاه‌های جدا شده را به عنوان زیرمجموعه دستگاه‌های اصلی در نظر گرفته و آن‌ها را آواز نامیدند.
دستگاه در موسیقی سنتی ایرانی نظامی شبیه به سیستماتلیون یونان است. سیستم موسیقی یونان باستان شامل: دورین، فریژین، لیدین، میکسولیدین، سینتونو لیدین و یونین (یاستین) می‌شده است. در موسیقی غربی، قطعه‌ای که به همراه ساز نواخته می‌شود یا یک ارکستر آن را اجرا می‌کند، با موسیقی آوازی متفاوت است.
اما در نظام موسیقی ایرانی، آواز بخش اصلی موسیقی شمرده می‌شود.بخش‌های ابتدایی و انتهایی آواز به مقدمه یا خاتمه موسیقی بستگی دارد.
دستگاه‌ها و گوشه های موسیقی سنتی ایران کدام اند؟
دستگاه‌ها و گوشه های موسیقی سنتی ایران کدام اند؟
در فروشگاه دلشاد موزیک انواع سازهای ایرانی را انتخاب کنید و سفارش دهید. فروشگاه دلشاد موزیک با توجه به اینکه یکی از بزرگترین فروشگاه‌های آنلاین موسیقی سنتی ایرانی است، برخی از بهترین برندهای ساز سنتی را در اختیار شما عزیزان قرار می‌دهد.
شما می‌توانید انواع سازهای سنتی ایرانی مانند تار، سه‌تار، تنبور، کمانچه، دف، سنتور، نی، تنبک و … را در فروشگاه دلشاد موزیک انتخاب کنید و سفارش دهید.
همچنین پشتیبانان فروشگاه دلشاد موزیک به شما در انتخاب ساز مناسب کمک خواهند کرد و سفارش شما را در اسرع وقت و با ایمنی کامل برای شما ارسال خواهند کرد.
در ادامه با ما همراه باشید با معرفی دستگاه ها و گوشه های موسیقی سنتی ایران…
مروری بر تاریخچه دستگاه و آواز در موسیقی سنتی ایرانی
دستگاه‌ها و گوشه های موسیقی سنتی ایران کدام اند؟
در گذشته به تاریخ موسیقی ایران به طور جزئی‌تر نگاه کرده‌ایم. قبل از جدا شدن موسیقی ایرانی از موسیقی عثمانی، استاد موسیقی را بر اساس مقام‌های موسیقی توضیح و آموزش می‌داده‌اند.
مقام، نظامی از مدهای ملودیک است که در موسیقی سنتی عربی و ترکی، که اصولاً ملودیک هستند، استفاده می‌شد. کلمه مقام در زبان شیرین عربی معنای جایگاه و محل قرارگیری می‌دهد.
آغاز جدایی موسیقی ایرانی از موسیقی عثمانی احتمالاً به دوران تیموریان بازگردد. در قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی، همزمان با دوران حکومت سلسله‌های ایلخانیان و تیموریان در ایران، مفهوم مقام در موسیقی فلات آناتولی شرقی توسعه یافت.
این موسیقی با موسیقی‌ای که در ایران و هرات (جمهوری اسلامی افغانستان کنونی) نواخته می‌شد، تفاوت داشت.
به گفته پروفسور رافائل یورگ کیزوتر، تاریخ‌نگار موسیقی و استاد بزرگ موسیقی اهل اتریش:
«موسیقی‌دان‌های ایرانی در طول پیشرفت‌های عظیمی موسیقی دوران خود گام‌های بزرگی برای تغییرات بنیادی موسیقی برداشته‌‌اند.»
در نتیجه اساتید فقط نام‌های دوازده مقام و شش آواز اصلی را حفظ کردند و به همه مفاهیم دیگر عربی نام‌ها یا دسته بندی های فارسی قرار دادند.
یکی از نتایج این پیشرفت، ظهور دستگاه‌های موسیقی به عنوان نوع جدیدی از دسته‌بندی ملودی‌های موسیقیایی فارسی بود. واژهٔ دستگاه از زمان قاجار در موسیقی فارسی رایج شد.ایرانیان در آن زمان به جای واژه مقام از واژه دستگاه استفاده می‌کردند.
به گفته محسن حجاریان:
«موسیقیدان قومی ایرانی، اولیم استفاده از واژه دستگاه به معنای امروزی آن به دوران رساله‌های آقا بابا مخمور، موسیقی‌دانی در دربار فتحعلی شاه قاجار، بازمی‌گردد.»
اولین سند نوشته شده در مورد تقسیم‌بندی دستگاه‌ها به شکل امروزی، بحورالالحان نوشته فرصت‌الدوله شیرازی است.
این اثر در سال ۱۹۰۴ در بمبئی به چاپ رسید که فقط گوشه‌های (که تحولات ملودیک و معرف پویایی‌های مختلف و بالقوه یک دستگاه است) هر دستگاه در آن فهرست شده است. این کتاب اشاره‌ای به ساختار دستگاه و نت‌های موسیقیایی گوشه‌ها نمی‌کند.
در سالیان پایانی دوران قاجار، میرزا عبدالله و آقا حسینقلی، پسران علی اکبر فراهانی، موسیقیدان سرشناس و مشهور ایرانی، دستگاه‌ها را به صورت مجموعه‌ای با عنوان ردیف گردآوری و تدوین کردند.
آن‌ها مفهوم و تعریف ردیف را به نسل بعدی موسیقی‌دانان ایرانی مانند اسماعیل قهرمانی، نورعلی برومند، درویش خان و علینقی وزیری آموختند.
باید یادآور شد که ردیف در موسیقی ایرانی به معنای طرز قرار گرفتن مثال‌های ملودیک، آوازها و موسیقی کلاسیک ایرانی است که از آن تحت نام گوشه نام برده می‌شود.
ردیف در موسیقی ایرانی نقش بسیار مهمی در فرهنگ موسیقی سنتی ایرانی ایفا کرد.
اهمیت ردیف در فرهنگ جهان به اندازه‌ای بالا است که یونسکو آن را به عنوان میراث فرهنگی ناملموس در فهرست خود ثبت کرده است.
در میان این موسیقی‌دانان، دکتر وزیری اولین کسی بود که به طور رسمی با موسیقی غربی آشنا بود زیرا او در آلمان و فرانسه آموزش دیده بود.
وی با وسعت دادن و گستردن نت‌نویسی غربی برای نمایش ریزپرده‌های رایج در موسیقی دستگاه، چندین گوشه از هر دستگاه را نت‌نویسی کرده و اولین ردیف مکتوب برای دستگاه را نوشت.
از آن روز به بعد، موسیقی‌دان‌های نسخه‌های مختلفی از ردیف را به صورت صوتی و مکتوب گردآوری کردند.
ریشه‌شناسی واژه دستگاه به چه صورت است؟
به گفته بسیاری از نظریه پردازان، واژه دستگاه از دو واژه دست و گاه تشکیل شده است. این واژه به محل قرارگیری دست بر روی دسته سازها اشاره دارد. البته برخی نظریه پردازان بر این باورند که واژه دستگاه از کتاب گات‌ها، سروده‌های اوستایی زرتشت، برگرفته شده است.
تعریف دستگاه و آواز در موسیقی سنتی ایران چیست؟
دستگاه‌ها و گوشه های موسیقی سنتی ایران کدام اند؟
هر دستگاه در موسیقی سنتی ایرانی مجموعه‌ای از قطعات موسیقی است که گوشه و یا نغمه نامیده می‌شود. گوشه در مقام‌ها – محل‌های قرارگیری – مختلف شکل می‌گیرد و بر اساس ترتیب خاصی به هم متصل می‌شوند.
آن‌ها در گام، کوک و فواصل نت‌ها با یکدیگر هماهنگی دارند. گوشه، که شبیه به مقام در موسیقی عربی و ترکی است، یکی از عناصر پایه برای هویت موسیقی است.
هر دستگاه یک مقام اصلی – جایگاه اصلی – دارد که اسم خود را از آن دستگاه خاص گرفته است. بطور مثال، مقام ماهور، مقام اصلی دستگاه ماهور است.
تمامی دستگاه‌ها با درآمد آغاز می‌شوند که مقام اصلی دستگاه است و گوشه‌ها در پایان هر قطعه به مقام اصلی برمی‌گردند، حتی اگر در طول قطعه در مقام‌های دیگری قرار داشته باشند.
موسیقی غربی دو گام ماژور و مینور دارد اما در موسیقی ایرانی، این گام‌ها وسیع‌تر و متنوع‌تر هستند و از 7 دستگاه تشکیل شده‌اند:
ماهور، شور، نوا، همایون، سه گاه، چهارگاه و راست پنجگاه.
اجزای دستگاه در موسیقی ایرانی کدامند؟
دستگاه‌ها و گوشه های موسیقی سنتی ایران کدام اند؟
در موسیقی ایرانی، دستگاه پنج جز دارد که شامل موارد زیر می‌باشد:
پیش درآمد:
مقدمه‌ای آهنگین است که مُد را تعیین می‌کند.
چهار مضراب:
قطعه‌ای موسیقی ریتمیک اما بدون آواز است.
آواز:
نغمه یا آوایی بدون ریتم و بداهه است.
تصنیف:
موسیقی ریتمیک است که با خواندن غزل همراه است. صنیف معادل فارسی بلد (ballad) است.
رنگ:
فرمی ریتمیک است که ضرب آهنگی برای رقص است.
گوشه‌های دستگاه‌های موسیقی در مجموعه ای به نام ردیف شکل می‌گیرند. اغلب دستگاه‌ها با یک درآمد آغاز می‌شوند که موزیسین مد اصلی دستگاه را در آن وارد می‌کند. سایر گوشه‌های یک دستگاه معمولاً به سمت نت‌های پایین‌تر می‌رود که نقطه اوج نام دارد.
دستگاه در نهایت امر از طریق سایر گوشه‌ها به مد اصلی خود بازمی‌گردد. این افول در زبان فارسی فرود نامیده می‌شود.
میان دستگاه‌های مختلف ارتباط وجود دارد. گاهی در بیش از یک دستگاه چند گوشه وجود دارد که امکان پرده‌گردانی از یک دستگاه به دستگاه دیگر را می‌دهد.
اگرچه متخصصان امر موسیقی بر این باورند که حداقل هفت دستگاه در موسیقی ایرانی وجود دارد اما در مورد فواصل و مدهای موسیقیایی، آن‌ها دستگاه را به چهار یا پنج گروه اساسی تقسیم می‌کنند و این مشترکات فواصل اساس ارتباط بین دستگاه‌ها را شکل می‌دهند.
آواز، دستگاهی کوچک است یا متناوباً دستگاه‌ها، آوازهای اصلی هستند. نظریهپردازان و آهنگسازان ایرانی – نظیر علینقی وزیری – معتقدند که دستگاه‌ها از نظر داشتن گام مستقل با آواز متفاوتند.
تفاوت‌های فی‌مابین دستگاه و آواز در موسیقی سنتی ایران کدامند؟
دستگاه‌ها و گوشه های موسیقی سنتی ایران کدام اند؟
یک: آواز در موسیقی سنتی ایران اغلب یک مد دارد؛ به عبارت بهتر، همه گوشه‌ها در یک مد قرار دارند و پرده گردانی در اجرای آواز محدود است. در واقع، پرده گردانی مولفه اصلی و مهم در آواز نیست. اما دستگاه‌ها چندین مد دارند و پرده گردانی عنصر اصلی اجرای یک دستگاه است.
دو: آواز در موسیقی فولکلور محلی رایج‌تر است و دستگاه در موسیقی رسمی رواج بیشتری دارد.
سه: ساخت یک قطعه موسیقی بدون خواننده در آواز محدود و نادر است اما در اجرای دستگاه رایج است.
چهار: گستره صوتی در آواز معمولاً کمتر از یک اکتاو است در حالی که گستره صوتی در دستگاه بیش از یک اکتاو است.
استقلال آواز از دستگاه به چه صورت توضیح داده می‌شود؟
دستگاه‌ها و گوشه های موسیقی سنتی ایران کدام اند؟
در دسته‌بندی رایج موسیقی ایرانی که از هفت دستگاه و پنج یا شش آواز تشکیل شده است، همه آوازها به عنوان زیرمجموعه و شاخه‌ای از دستگاه واحد دسته‌بندی می‌شوند.
مثال؟ آواز افشاری شاخه‌ای از دستگاه شور می‌باشد.
یکی از فاکتورهای استقلال یک یا چند گوشه از دستگاه که باعث شکل‌گیری آواز می‌شوند وجود گوشه درآمد برای آن آواز شمرده می‌شود.
دسته‌بندی دستگاه و آواز در موسیقی سنتی ایران چگونه است؟
اکثر متون معتبر آکادمیک کنونی، ردیف موسیقی ایرانی را به هفت دستگاه تقسیم می‌کنند و چندین آواز را در این دسته‌بندی لحاظ می‌کنند.
طبق این تکست‌ها حداقل سه نوع آواز وجود دارد که عبارتند از:
- آواز دشتی
- آواز ابوعطا
- آواز بیات ترک
علاوه بر این، برخی نظریهپردازان موسیقی انواع دیگر آواز را نیز در این فهرست قرار می‌دهند از جمله:
- آواز شوشتری
- آواز بیات کرد
- آواز بیات اصفهان
اما رایج‌ترین نوع دسته‌بندی، طبقه بندی به صورت هفت دستگاه و پنج آواز است.
فرصت الدوله شیرازی – مشهور به فرصت شیرازی – اولین فردی بود که هفت دستگاه را در کتاب بحورالالحان خود دسته‌بندی کرد. در حالی که علی‌اکبر فراهانی و پسرانش پنج آواز را به عنوان زیر مجموعه آن تقسیم‌بندی کردند.
تقریباً تمامی نظریه پردازان معاصر دستگاه شور را به عنوان مهم‌ترین دستگاه در موسیقی سنتی ایران می‌داند و آن را مادر همه دستگاه‌ها می‌نامند. علّت آن این است که چندین و چند آواز از دستگاه شور منشعب شده‌اند. علاوه بر این، تاثیر دستگاه شور در دیگر دستگاه‌ها مانند نوا و سه گاه به سادگی و وضوح مشهود است.
در موسیقی کلاسیک ایرانی چند دستگاه وجود دارد؟
دستگاه‌ها و گوشه های موسیقی سنتی ایران کدام اند؟
در موسیقی کلاسیک ایرانی چندین دستگاه مختلف وجود دارد که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت:
دستگاه همایون
دستگاه همایون، یک دستگاه مهم در موسیقی فارسی است که در میان ایرانیان محبوبیت خاصی دارد. همایون نوعی موسیقی با شکوه، پرجلال، آرامبخش و زیبا است.
این دستگاه شاهانه، اشرافی و باوقار است اما مردم نقاط مختلف ایران آن را در بسیاری از لالایی‌ها و زمزمه‌های خود استفاده می‌کنند.
ملودی‌های این دستگاه در موسیقی زورخانه با تنبک، ورزش سنتی ایران، نیز استفاده می‌شوند. مثلا آلبوم بیداد محمدرضا شجریان – به آهنگسازی پرویز مشکاتیان – مشهورترین موسیقی اجرا شده در دستگاه همایون است.
دستگاه ماهور
دستگاه ماهور یکی از دستگاه‌های موسیقی ایرانی است که به صورت گسترده در ایران اجرا می‌شود. دستگاه ماهور چیزی در حدود پنجاه گوشه در ردیف‌های گوناگون دارد و به دلیل ملودی روان آن، اغلب در جشن‌ها نواخته می‌شود.
ساختار فاصله‌دار ماهور تا حدودی با مد ماژور در موسیقی کلاسیک غربی مطابقت دارد.
ماهور وقار و لطف خاصی را به شنونده القا می‌کند. ترانه‌سرا این ترانه را برای بیان شجاعت و دلیری به کار می‌برد. ریتم ماهور شاد است و در میان جوانان محبوبیت بیشتری دارد.
بطور مثال آلبوم ماه مجلس اثر عبدالحسین مختاباد و ترانه مرغ سحر استاد فقید محمدرضا شجریان بهترین نمونه‌های اجرا شده در دستگاه ماهور هستند.
دستگاه سه گاه
دستگاه سه گاه بیشتر برای بیان احساس غم و اندوهی که به امیدواری می‌گراید مناسب است. آواز سه گاه بسیار غم‌انگیز و حزن‌آلود است.
سه گاه بیشتر در میان آذری‌های ایران رواج دارد اما فارسی‌زبانان آن را به شیوه‌ای متفاوت از آذری‌ها می‌خوانند. اما آوازهای سه گاه هم در فارسی و هم در آذری حزن‌برانگیز است.
باید خاطرنشان شد که آوازهای شاد زیادی در دستگاه سه گاه وجود دارد.
چهار مضراب مخالف سه گاه به آهنگسازی استاد پرویز مشکاتیان نمونه‌ای از این دستگاه است.
دستگاه چهارگاه
دو دستگاه سه گاه و چهارگاه به یکدیگر مرتبط هستند. جالب است بدانید بین هیچ دو دستگاه دیگری چنین ارتباطی وجود ندارد.
موسیقیدان می‌تواند تمامی گوشه‌های سه گاه را در چهارگاه با تغییر جایگاه اجرا کند.
البته چهارگاه گوشه‌های خاصی دارد که در سه گاه قابل اجرا نیستند. از سوی دیگر مقام‌های این دو دستگاه با هم بسیار متفاوتند. چهارگاه از نظر موسیقی شناسی مهم‌ترین دستگاه ایرانی است.
این دستگاه نماینده جامع و کامل همه ویژگی‌ها و مشخصات موسیقی ایرانی است. آلبوم دستان اثر استاد فقید محمدرضا شجریان و آهنگسازی پرویز مشکاتیان، بهترین نمونه هنر موسیقی در دستگاه چهارگاه هستند.
دستگاه راست پنجگاه
موسیقی‌دان‌ها دستگاه راست پنجگاه را کمتر از سایر دستگاه‌ها اجرا می‌کنند. برخی موسیقی‌دان‌ها بر این باورند که این دستگاه برای آموزش به وجود آمده است.
راست پنجگاه ترکیبی از دیگر مقام‌های ایرانی است. در نتیجه، یک موسیقیدان می‌تواند تمامی احساساتی را که دستگاه‌های دیگر به وجود می‌آورند با دستگاه راست پنجگاه به ایجاد کند.
راست پنجگاه یک آواز کامل است زیرا تمامی ویژگی‌ها و کیفیت‌های دیگر آوازهای موسیقی سنتی ایران را داراست. محمدرضا لطیفی و محمدرضا شجریان چند قطعه هنری در این دستگاه ساخته‌اند، از جمله چشمه نوش و قافله سالار.
دستگاه نوا
نوا دستگاه دیگری در موسیقی سنتی ایرانی است. این دستگاه آوازی با لحن و آهنگ ملایم و متوسط دارد که نه زیاد شاد است و نه زیاد حزن‌انگیز.
ایرانیان نوا را معمولاً در پایان مهمانی می‌نوازند. قطعه هنری بسیاری از اساتید موسیقی که در این دستگاه اجرا شده سخت‌ترین کار هنری آن‌ها به حساب می‌آید.
قطعه موسیقی چهره به چهره از محمدرضا لطفی، نی نوا اثر حسین علیزاده، نوا و مرکب خوانی اثر پرویز مشکاتیان، دود عود اثر پرویز مشکاتیان از جمله بهترین و برجسته‌ترین نمونه‌های این دستگاه هستند.
اغلب موسیقی‌دان‌ها شعرهای عرفانی مانند اشعار حافظ را برای اجرا در این دستگاه انتخاب می‌کنند.
دستگاه شور
دستگاه شور یکی از هفت دستگاه در موسیقی سنتی ایرانی است. دستگاه شور محبوب‌ترین نغمه در میان ایرانیان است. این دستگاه به عنوان مادر دستگاه‌های ایرانی شناخته شده است.
حتی اگر یک فرد که در مورد موسیقی نمی‌داند، ترانه‌ای را زیر لب زمزمه کند، آن چه که زمزمه کرده است در دستگاه شور بوده است. این دستگاه گوشه‌های بسیاری دارد.
شور به قدری گسترده است که چهار آواز (افشاری، ابوعطا، بیات ترک و دشتی جزو انشعابات آن به حساب می‌آیند.)
معمای هستی اثر محمدرضا شجریان، محمدرضا لطفی، عبدالنقی افشارنیا، همایون شجریان بهترین نمونه از دستگاه شور است.
درک بهتر دستگاه و آواز در موسیقی سنتی ایران به چه صورت حاصل می‌شود؟
در یک کلام باید گفت که زمانی به درک بهتری از این مفاهیم خواهید رسید که آگاهانه و با مطالعه به موسیقی سنتی ایرانی گوش فرا دهید. این مستلزم صرف زمان است، اما حتما با درک بیشتر از این جلوه هنر ایرانی، بیشتر و بیشتر آن را تحسین خواهید کرد.
