دوتار یک ساز زهی مضرابی ایرانی است و از دو تار یا سیم تشکیل شده است و در خراسان شمالی این ساز به عنوان مهمترین موسیقی سنتی استفاده می‌شود که دوتار نوازی در خراسان در یونسکو نیز به ثبت رسده است. امروزه این ساز در شمال و شرق خراسان، منطقه ترکمن نشین و کتول استان گلستان و شرق مازندران بیشتر استفاده می‌شود.قبل از خرید این ساز حتما باید مقاله راهنمای خرید ساز دوتار رو بخونید.
در قدیم افرادی که به بخشی شهرت داشتند در شمال خراسان از دوتار یا تنبور به عنوان سازی برای همراهی آواز و داستان گویی استفاده می‌کردند و داستان هایی همچون لیلی و مجنون و شاه اسماعیل و … را با نواختن دوتار بیان می‌کردند.
راهنمای خرید ساز دوتار
راهنمای خرید ساز دوتار
در ابتدای مجالس عروسی و شادی دهل و سورنا قشمه می‌نواختند و انتهای مراسم بخشی‌ها دوتار می‌نواختند. در خراسان دوتار هفت مقام دارد که نوازندگانی همچون حاج قربان سلیمانی و محمدحسین یگانه با شیوه‌ی خود این هفت مقام را اجرا کرده اند و در بعضی مقام‌ها مثل مقام نوایی، تجنیس، شاه خطایی و گرایلی نکات مشترکی داشتند.
این مقام‌ها به دو بخش آوازی و ریتمیک تقسیم می شوند که از آوازی برای بیان داستان و از ریتمیک برای گذر به داستان بعدی استفاده میکنند. مقام حریف کش مهمترین مقام ریتمی است.
دوتار شمال خراسان از نظر تکنیک اجرایی شبیه دوتار ترکمن است اما نوازندگان آن، آن را با توجه به تکنیک‌های همان منطقه می‌نوازند. دوتار ترکمن قدمت بیشتری نسبت به دوتار خراسانی دارد. معمولا برای نواختن دوتار از ناخن و انگشتان دست استفاده می کنند نه از مضراب.
کوک‌های ساز دوتار
راهنمای خرید ساز دوتار
نوازنده این ساز می‌تواند با توجه به سلیقه‌ی خود ساز را کوک کرده و نت مورد نظر خود را بنوازد. دوتارهای موجود هرچند در ساختار کلی شبیه یکدیگر هستند اما برای مثال دوتار قوچان با دوتار درگز صدادهی متفاوتی دارد.
در شمال خراسان دوتار دو کوک دارد: با نسبت چهارم و نسبت پنجم، در شمال خراسان آهنگ‌های فارسی را با کوک پنجم اجرا میکنند. کوک چهارم را کوک نوایی و کوک پنجم را کوک ترکی و کردی مینامند.
آهنگ‌های گرایلی، تجنیس، شاختایی، نالش، دوست محمد و غریب را می‌توان با کوک ترکی نواخت. آهنگ‌های الله، مزار، لو، درنا، جعفر قلی را می‌توان با کوک کردی نواخت.
اجزای دوتار
راهنمای خرید ساز دوتار
دوتارهای قدیمی نسبت به امروز کوچک‌تر بودند. دوتار دارای کاسه‌ی گلابی شکل و دسته‌ای نسبتا دراز و دو رشته سیم یا تار است. دارای سیم گیر، خرک و شیظانک نیز می‌باشد. دوتار حدودا یک متر است که اندازه کاسه‌ی آن حدود 60 سانتی‌متر است.
راهنمای خرید ساز دوتار
کاسه‌ی این ساز از جنس چوب درخت شاه توت و دسته‌ی آن از جنس چوب درخت زردآلو یا گردو ساخته می‌شود. در قدیم برای ساخت سیم دوتار از ابریشم استفاده می‌کردند و طبق گفته‌ی حاج حسین برای سیم بم هشت لا نخ ابریشم و برای سیم زیر، شش لا نخ ابریشم را به هم تاب می‌دادند.
حاج قربان سلیمانی سیم زیر دوتار را مونث یا حضرت آدم و سیم بم را مذکر یا حوا توصیف می‌کرد. در شمال خراسان و ترکمن استفاده از تار‌های ابریشمی به جای سیم فلزی مرسوم‌تر می‌باشد. دوتارهای فعلی در خراسان استاندارد معینی ندارند و گاهی 11 پرده و گاهی 12 پرده دارند و این پرده‌ها در فواصل نیم پرده قرار دارند و فاصله‌ی کمتر از نیم پرده ندارند.
انواع دوتار
1. دوتار شرق خراسان
راهنمای خرید ساز دوتار
دارای کاسه نیمه گلابی شکل از جنس درخت توت و صفحه رویی آن نیز از چوب توت است و روی آن خرکی از جنس استخوان نیز قرار دارد این خرک سیم‌ها را با فاصله‌ی معینی از صفحه به سیم گیر و گوشی‌ها وصل می‌کند. سیم گیر که از جنس شاخ قوچ، استخوان، چوب یا فلز است در پایین صفحه‌ی چوبی قرار دارد و یک سر سیم‌ها به آن گره می‌خورد. دسته‌ی این ساز از چوب عناب و زردآلو و سرخدار درست می‌شود و بالای دسته دو گوشی از جنس چوب زردآلو و گردو قرار داده شده و سیم‌ها را به دور آن پیچیده و کوک میکنند.
سیم های این ساز از جنس فولاد هستند و پرده های روی دسته از جنس زه و نخ نایلونی هستند. در قدیم این دوتار 9 دستان داشته اما امروزه 13 تا 17 دستان دارد. برای کوک این دوتار سیم اول دو بالای خط پنجم حامل با کلید فا خط چهارم. و سیم دوم فا خط چهارم با کلید فا خط چهارم کوک می‌شود.
نواختن دوتار شرق خراسان
راهنمای خرید ساز دوتار
این ساز که سازی مجلسی است نوازندگان آن با دست راست تکنیک‌های مضراب تک، انواع ریز ( تکرار سریع صدای واحد)، تسلسل یکنواخت شکل‌های ریتمیک و متریک را می نوازند. با دست چپ نیز تکنیک‌های ویبراسیون طولی، ویبراسیون عرضی، کندن و گلیساندو را می‌نوازند. برای نواختن این دوتار هنگام انگشت گذاری با دست چپ از انگشت شست استفاده نمی‌کنند. این ساز را به جز با ساز دایره همراه نمی‌کنند.
2.دوتار شمال خراسان
راهنمای خرید ساز دوتار
این ساز دارای کاسه‌ی نیمه گلابی و از چوب توت است و روی صفحه‌ی آن خرکی از جنس چوب عناب، زردآلو یا شاخ آهو قرار دارد که این خرک سیم‌ها را با فاصله‌ی معینی از صفحه، به سیم گیر و گوشی‌ها وصل می‌کند. سیم گیر که از جنس شاخ، استخوان یا چوب‌های محکم است در پایین صفحه‌ی چوبی قرار دارد و یک سر سیم‌ها را به آن گره می‌زنند.
جنس دسته‌ی این ساز از چوب زردآلو یا عناب است. دو گوشی در بالای دسته قرار دارد که از جنس چوب زردآلو یا فلز هستند و سیم‌ها را دور آن میپیچند و کوک میکنند.سیم های این ساز از جنس فولاد هستند. دستان یا پرده های آن از جنس زه، مفتول فلزی یا نخ نایلونی هستند و این ساز دارای 12 پرده روی دسته است.
نواختن دوتار شمال خراسان
نوازندگان شمال خراسان مهارت خوبی در نواختن این ساز دارند اما تفاوتی که با دوتار شرق خراسان دارد این است که هنگام انگشت گذاری از انگشت شست برای سیم بم استفاده میکنند که باعث تفاوت صدای این ساز با دوتار شرق خراسان می‌شود.
برای کوک این ساز دو سیم به اندازه فاصله‌ی چهارم باهم اختلاف صدا دارند و سیم اول دو بالای خط پنجم حامل با کلید فا خط چهارم و سیم دوم فا خط چهارم با کلید فا خط چهارم کوک میکنند. از بهترین نوازندگان دوتار شمال خراسان جاج قربان سلیمانی را می‌توان نام برد.
3.دوتار ترکمن گلستان
راهنمای خرید ساز دوتار
دارای کاسه‌ی نیمه گلابی از جنس درخت توت است. جنس صفحه رویی نیز از چوب درخت توت است. خرک در این ساز روی صفحه رویی قرار دارد و سیم‌ها را با فاصله‌ی معینی از صفحه به سیم گیر و گوشی‌ها وصل می‌کند. سیم گیر که در پایین صفحه‌ی چوبی قرار دارد از جنس شاخ قوچ یا استخوان است و یک سر سیم‌ها را به آن گره می‌زنند.
دسته‌ی ساز از چوب زردآلو و توت ساخته می‌شود. دو گوشی در بالای دسته قرار داده‌اند که از جنس چوب یا فلز برنج است و سیم ها را به دور آن پیچیده و کوک میکنند.سیم‌های این ساز از جنس فولاد هستند. دستان یا پرده‌های آن از جنس زه یا مفتول فلزی هستند و تعداد آن‌ها 13 دستان است که بر روی دسته قرار دارند.
نواختن ساز ترکمن گلستان
در نواختن این ساز، انگشت شست دست چپ نقش تعیین کننده و پیچیده‌ای دارد. از تکنیک‌های دست راست این دوتار، شلپه، چیرتیم، آل ساق و انواع ریز می‌توان نام برد. از تکنیک‌های دست چپ این ساز، ناغما، ویبراسیون وکندن را می‌توان نام برد.
برای کوک این ساز دو سیم به اندازه فاصله‌ی پنجم باهم اختلاف صدا دارند، سیم اول دو بالای خط پنجم حامل با کلید فا خط چهارم و سیم دوم سل بین خط چهارم و چنجم حامل با کلید فا خط چهارم کوک می‌شوند. این ساز را معمولا با کمانچه همراه میکنند و سازی مجلسی است.
4.دوتار منطقه کتول گلستان
راهنمای خرید ساز دوتار
این ساز دارای کاسهِ‌ی نیمه گلابی از جنس درخت توت است. صفحه رویی آن از چوب توت یا گردو است. خرک این ساز که روی صفحه‌ی چوبی نصب شده از جنس چوب گردو یا توت است و باعث می‌شود تا سیم‌ها با فاصله از صفحه به گوشی و سیم گیر متصل شوند.
سیم گیر قطعه‌ای از جنس شاخ یا استخوان است و یک سر سیم‌ها را به آن گره می‌زنند. دسته‌ی این ساز از چوب افرا ساخته می‌شود.
دو گوشی از جنس چوب افرا، گردو یا زردآلو بالای دسته قرار دارد که سیم‌ها را دور آن میپیچند و ساز را کوک میکنند. سیم‌های این ساز از جنس فلز هستند. دستان‌های این ساز از جنس زه یا مفتول فلزی هستند و روی دسته قرار دارند و تعداد آن‌ها 11عدد است.
نواختن ساز کتول گلستان
راهنمای خرید ساز دوتار
تقریبا شبیه ساز ترکمنی نواخته می‌شود و برای کوک آن سیم اول دو بالای خط پنجم حامل با کلید فا خط چهارم و سیم دوم سل بین خط چهارم و پنجم حامل با کلید فا خط چهارم کوک می‌شوند. به عبارت دیگر دو سیم به اندازه فاصله پنجم با هم اختلاف صدا دارند.
این ساز را همرا آواز در مجالس می‌نوازند و از معروف‌ترین نوازندگان آن علی اصغر اصلانی کتولی را می‌توان نام برد.
5.دوتار شرق مازندران
راهنمای خرید ساز دوتار
این ساز از کاسه‌ی نیمه گلابی از جنس چوب توت است. صفحه رویی آن از چوب توت و آزاد است. خرک این ساز از جنس از چوب شمشاد، آزاد و توت است و روی صفحه چوبی قرار دارد و باعث می‌شود تا سیم‌ها با فاصله از صفحه به گوشی و سیم گیر متصل شوند.سیم گیر قطعه‌ای از جنس شاخ یا استخوان،چوب یا میخ فلزی است و یک سر سیم‌ها را به آن گره می‌زنند. دسته‌ی این ساز از چوب گردو، توت و آزاد است.
دو گوشی از چوب گردو و توت بالای دسته قرار دارد که سیم‌ها را دور آن میپیچند و ساز را کوک میکنند. جنس سیم‌های این ساز از جنس فلز است. دستان‌های این ساز از جنس زه و مفتول فلزی هستند و روی دسته قرار دارند و تعداد آن‌ها 8 عدد است.
نواختن دوتار شرق مازندران
این ساز نیز مانند دوتار ترکمن و شمال خراسان نواخته می‌شود. برای کوک این ساز سیم اول دو بالای خط پنجم حامل (با کلید فا خط چهارم) و سیم دوم سل بین خط چهارم و پنجم حامل (با کلید فا خط چهارم) کوک می‌شوند.
به عبارت دیگر دو سیم به اندازه فاصله پنجم با هم اختلاف صدا دارند. معمولا این ساز را به تنهایی می‌نوازند اما گاهی در بعضی مجالس آن را با کمانچه، دایره و تنبک می‌نوازند. از معروف‌ترین نوازندگان این ساز رضا شکارچیان می‌باشد.
2 دیدگاه در “راهنمای خرید ساز دوتار”
باسلام جالب اینجاست که اصل و ریشه ساختار دوتار خراسان برای منطقه جنوب خراسان است و در این متن هیچ اسمی از تربت جام و دوتارهای جنوب خراسان نیامده. وقتی متن کپی و منتشر می شود …
دوست عزیز شما اطلاع درستی ندارید ازین موضوع اولا که دوتار اصل و ریشه آن از تنبور است (اولین استفاده از این اصطلاح ۹۰۰ ق در رساله‌ای مکتوب در سمرقند ذکرشده) و بعد هم طبق گواه های تاریخی در شمال خراسان بزرگ (افغانستان و تاجیکستان و ایران امروزی) دُمبره نامیده میشد و طبق گفته فارابی در خراسان تنبور را دوتار مینامیدند .
البته که دوتار در جنوب خراسان امروزی نقش بسیار بزرگی دارد و بزرگان زیادی زیست کرده و میکنند اما متوجه باشید که نام دوتار جنوب خراسان را دوتار شرق خراسان هم مینامند که در مقاله هم آمده …