معرفی ساز دوتار و تاریخچه آن

ساز دوتار از خانواده تنبور است و دو سیم دارد. چندین نوع مختلف دوتار در مناطق بین ترکیه و آسیای مرکزی هست و گاهی اوقات نام های دیگری مانند تنبور یا نام هایی مشابه آن دارد.

این ساز در ایران و مناطق دیگری آسیای مرکزی مانند ترکمنستان، تاجیکستان، ازبکستان، افغانستان، پاکستان، هند و بنگلادرش نیز نواخته می شود. ما در این مقاله قصد داریم شما را با ساز دوتار آشنا کنیم و قسمتی از تاریخچه این ساز باستانی را بازگو کنیم.

معرفی ساز دوتار

بسیاری بر این باورند که دوتار جد دو ساز تنبور و سه تار است. تنبور خود یک ساز بسیار قدیمی است. بنابراین می توان حدس زد که قدمت دوتار چقدر می تواند زیاد باشد. جعبه صدای این ساز گلابی شکل است و به دسته ای بلند تر وصل شده است.

این ساز بنابر نام خود دو سیم دارد. به دلیل اینکه بیشتر چوپانان ساز دوتار را می نواختند، سیم های دوتار در اصل از روده ساخته می شدند. بعد از رسیدن ابریشم به ایران، رشته های ابریشم سیم های دوتار شدند. امروزه از تار های فولادی استفاده می شود. برخی معتقدند که یک سیم دوتار نر است و آکورد دوتار است و سیم دیگر ماده است و ملودی اصلی را با آن می نوازند.

سبک نواختن دوتار اکثرا در تمام مناطق مختلف مشابه است؛ اما سبک ها و تکنیک های شخصی نوازندگان همراه با اشکال مختلف دوتار، باعث ایجاد صدا های متفاوت از این ساز حیرت انگیز می شود.

ساز دوتار معمولا به صورت تک نوازی نواخته می شود. این ساز صدای گرمی دارد و شبیه ساز های دیگری مانند سه تار یا تنبور است. بسیاری از آهنگ های پیچیده را فقط می توان با دو سیم ساز دوتار نواخت. سادگی این ساز و توانایی نوازندگانی مانند حاج قربان سلیمانی، نظرلی محجوبی و عثمان محمدپرست جهانیان را شگفت زده می کند.

دوتار مانند اکثر ساز های ایرانی از چوب توت ساخته می شود. چوب توت خاصیت آکوستیک دارد و برخی معتقدند چوب توت انسجام خاصی دارد که مانع از هم پاشیدن ساز می شود. درخت مورداستفاده برای ساز دوتار باید عاری از آفت باشد و در طول عمر خود نباید خشکسالی های زیادی دیده باشد؛ زیرا هسته درخت توت بر اثر خشکسالی به شدت آسیبب می بیند.

قطر مناسب درخت موردنظر برای ساخت کاسه ساز باید حداقل 40 تا 50 سانتی متر باشد. اگر چوب مرغوب باشد می توان با این چوب چهار کاسه دوتار درست کرد. حاج حسینعلی غمخوار یکی از معروف ترین نوازنده های دوتار معتقد است که بهترین زمان برای بریدن درخت توت در فصل زمستان است.

وقتی رطوبت زیاد است، رطوبت مانع از ترک خوردن چوب می شود. پس از برش و آماده سازی چوب، آن را زیر پلاستیک می گذارند تا رطوبت چوب به آرامی و به تدریج تا خرداد ماه و در مدت چند ماه خارج شود.

انواع دوتار

دوتار آسیای مرکزی:

بزرگ ترین نوع دوتار است (۱۲۵ سانتی متر دارد) و دو رشته ابریشمی سیم های آن هستند. صدای ساز دوتار آسیای مرکزی بلند است و برای تکنوازی یا همراهی با آهنگ مناسب است.

دوتار خراسان:

دوتار خراسان باریک تر و کوتاه تر است. (حدود ۱۰۰ سانتی متر است.) سیم های ساز دوتار خراسان قبلا از جنس ابریشم یا روده بود؛ اما در قرن بیستم فولاد جایگزین آن شد. جعبه این ساز با چوب درخت توت ساخته می شود. ساز دوتار ساز موردعلاقه بخشی های خراسان است و در میان مردم خراسان محبوبیت زیادی دارد.

دوتار تاجیکستان:

جعبه صدا و دسته این دوتار از جنس چوب زردآلو یا صنوبر است و طول کل ساز 75 سانتی متر است. سیم های این ساز روده ای یا نایلونی است.

دوتار هرات:

این ساز اخیرا دستخوش تغییرات اساسی و خاصی شده است. سیم های فلزی جایگزین سیم های روده ای شده اند و سیم سومی به این ساز اضافه شده است. پنجاه سال پیش، تحت تاثیر ساز های هندی، سیم های دیگری برای ایجاد صدای بم به دوتار هرات اضافه شد که منجر به تغییر تکنیک نوازندگی و تغییر کوک ساز شد.

در ایران هشت نوع دوتار با ویژگی های صوتی متفاوت داریم. این انواع عبارتند از: دوتار خراسان شرقی، ترکی خراسان شمالی، کورمانجی خراسان شمالی، شرق خراسان، ترکمن صحرا، مازندران، تالش و کرمانشاه. دوتار شرق خراسان بزرگ ترین کاسه را دارد و دوتار تالشی کوچک ترین کاسه را.

ساز دوتار در قسمت های مختلف جهان جایگاه متفاوتی دارد. در ولایت هرات این ساز در حد یک ساز روستایی تنزل مقام داده شده است؛ اما در خراسان اصالت ساز دوتار حفظ شده است. این ساز به ویژه در منطقه تربت جام، یکی از مراکز بزرگ موسیقی خراسان، اصالت خود را حفظ کرده است.

تاریخچه دوتار

نام دوتار در کتاب «موسیقی کبیر» فارابی آمده است. فارابی در این کتاب به گونه دوتار اشاره می کند. دوتار خراسان و دوتار بغداد. البته در این کتاب نام ساز تنبور آمده است که آن تنبور فقط دو سیم دارد.

به همین خاطر محققان معتقدند با اینکه نام دوتار در متون قدیمی نیامده است؛ اما احتمالا نام این ساز تنبور بوده است. تنبور و عود جایگاه ویژه ای در موسیقی فارابی دارند. گرچه خاستگاه ساز دوتار کشور ایران استٰ اما این ساز در سراسر آسیای مرکزی گسترش یافته و تغییراتی مانند افزایش تعداد سیم ها در آن به وجود آمده است. نمونه این تغییر ساز دوتار هراتی است که تار های متعددی دارد.

این نوع ساز به ندرت در هنر پیش از اسلام نقش داشته است که شاید به دلیل نام متفاوت آن باشد. در نقاشی های مینیاتوری قرون وسطی، دوتار یا تنبور جایگاه ویژه ای ندارد و اغلب اوقات سه تار در این مینیاتور ها نمایش داده شده است. دوتار همواره یکی از ساز های مهم در فرهنگ موسیقی شمال شرق استان خراسان شمالی بوده است.

جمع بندی

ساز دوتار یکی از قدیمی ترین ساز های ایرانی است که شهرتی جهانی دارد و در استان خراسان شمالی رواج بیشتری دارد. نوازندگان این ساز در مناسبت های مهم اجتماعی و فرهنگی مانند عروسی ها، مهمانی ها، جشن ها و مراسم آیینی دوتار می نوازند.

در دهه های اخیر این ساز در جشنواره های محلی، منطقه ای، ملی و بین المللی نواخته می شود و در سال های اخیر ثبت جهانی شده است. بعضی از نوازندگان این ساز باستانی و حیرت انگیز در حین نواختن روایت های حماسی، اخلاقی و عرفانی را بازگو می کنند. شما می توانید برای خرید این ساز به سایت دلشاد موزیک مراجعه کنید و برای مشاوره و خرید آنلاین با شماره 33938487-021 تماس بگیرید.

برای مشاهده دوتار ها– خرید دوتار روی لینک زیر کلیک کنید

ورود به صفحه خرید دوتار