ردیف دوره ی متوسطه تار و سه تار بر اساس ردیف موسی معروفی

فهرست مطالب کتاب ردیف دوره ی متوسط ی تار و سه تار 

• پیش گفتار
• علامت ها و توضیحات
• دستگاه سه گاه
• دستگاه ماهور
• دستگاه چهارگاه
• دستگاه همایون
• آواز بیات اصفهان
• دستگاه نوا
• دستگاه راست پنجگاه

 

توضیحات درباره کتاب ردیف دوره ی متوسط ی تار و سه تار

از همان زمانی که نزد استادم زنده یاد موسی خان معروفی مشغول به فراگیری ردیف موسیقی ایرانی بوده ام، خلئی را در مرحله ی آموزش متوسطه ی این مجموعه احساس میکردم.

زیرا هنرجویان پس از دوره های آموزش ابتدایی و متوسطه میبایستی به آموزش ردیف که کاری بس دشوار است بپردازند.

در این مرحله از آموزش عده ای از هنرجویان از ادامه ی کار منصرف میشدند چراکه ردیف علاوه بر تنوع و تعدد در ملودیهای مختلف و تکنیک های پیچیده نیاز به درک صحیح دارد و فراگیری تمامی این عوامل به صورت یکجا کاری بس دشوار به نظر میرسد.

گرچه انتشار جزوه دستنویس شور و متعلقات، آن با عنوان کتاب سوم توسط استاد موسی معروفی در هنرستان موسیقی که در سالیان اخیر نیز به کوشش آقای حسین علیزاده و توسط مؤسسه ی ماهور به چاپ رسیده است) تاحدی این کاستی را در سیستم آموزش متوسطه جبران کرده است.

ولی ضرورت تهیه ی مجموعه ای کامل از تمام دستگاههای موسیقی ایرانی همچنان به قوت خود باقی است.

مجموعه ی حاضر در حقیقت ادامه ی کار استاد معروفی است برای دیگر دستگاه های موسیقی و با اهداف آموزشی در نظر گرفته شده که دارای ویژگی های زیر است.

1- برپایه ی ردیف موسی معروفی تهیه و تنظیم شده و در حد امکان از ردیف های موجود دیگر نیز استفاده شده است. به طوری که هنرجویان میتوانند پس از این دوره در مراحل بالاتر آموزش ردیف، از دیگر ردیف های روایت شده استفاده نمایند.

2- استفاده از شیوه های مناسب آوانگاری برای انتقال حالات و مفاهیم صحیح نغمه ها و یکپارچگی در نت نگاری برای حالت های مشابه در نغمه ها و گوشه های مختلف.

3- انتخاب و نگارش گوشه های اصلی به طور خلاصه و حذف تکرارهای طولانی و متوالی در بعضی گوشه ها و نغمه ها، به منظور سهولت در فراگیری.

4- تذکرات و حاشیه نویسیهای ضروری برای تجزیه و تحلیل بهتر گوشه ها و نغمه ها همان طور که قبلاً نیز اشاره شد کتاب سوم هنرستان و این مجموعه هر دو برای آموزش مقدماتی ردیف هستند و پس از این دوره هنرجویان میتوانند آسان تر به فراگیری ردیف بپردازند. شایان ذکر است که تمامی مراحل آموزش ردیف از دوره ی متوسطه تا دوره های عالی و نهایتاً آشنایی کامل با ردیف موسیقی ایرانی صرفاً برای آماده سازی هنرجویان در امر بداهه نوازی است و ردیف این مجموعه ی نفیس و ارزشمند در موسیقی ما با وجود آنکه بسیار غنی و کامل و پربار است نباید هدف نهایی برای هنرجویان و علاقه مندان به موسیقی باشد.

در اینجا از تلاش و همکاری شاگرد عزیزم آقای اشکان غفوری که در تمامی مراحل تهیه و تنظیم این مجموعه مرا یاری نموده است قدردانی مینمایم همچنین از آقایان آرین رحمانیان برای ترجمه ی متون فارسی به زبان انگلیسی و فرزاد زعیم برای قبول زحمت نت نویسی و جناب آقای محمد موسوی مدیر مسئول مؤسسه فرهنگی هنری ماهور برای چاپ و نشر این مجموعه تشکر می نمایم.

هوشنگ ظریف

بهار ۱۳۸۶

 

For centuries, the Persian traditional repertory, know as the Radif, was passed down orally from one generation to the next. In the beginning of the twentieth century the Radif was recorded in western notation by master Ali Naqi Khân-e Vaziry. Musa Ma’rufi, one of his best students, subsequently wrote the entire Radif in musical notation. However, none of these notated versions of the Radif were meant to serve as a method for teaching Persian classical music. This book is designed for music students to learn the key elements and main components of the Radif, along with Persian classical music theory.

I would like to thank my student, Ashkân Ghafouri, for the tremendous efforts he has made in order to bring this project to fruition. I would also like to thank Aryan Rahmâniân for translating the texts from Persian into the English and Farzâd Za’im for typing out notation. Finally, I would like to thank M. Mousavi (the head of Mahoor Institute of Culture and Art) for publishing this book.

Hooshang Zarif

 

پیش گفتار ردیف دوره ی متوسط ی تار و سه تار

ردیف

ردیف مجموعه ای از موسیقی و نغمههای گذشته است که امروز به صورت هفت دستگاه طبقه بندی شده است و رکن اصلی آن را مقام های هر دستگاه و توالی گوشه ها و آوازها و نغمه ها تشکیل می دهند تدوین و روایت ردیف توسط استادان مختلف ردیفهای متفاوتی را به وجود آورده است. ولی از لحاظ طبقه بندی کلّی ردیف به دو نوع سازی و آوازی تقسیم میشود و بخش عمده در هر دو نوع «آواز» به معنی قطعات غیر ریتمیک است.

ردیف سازی ردیفی است که در آن حالتهای آوازی یعنی موسیقی غیر ریتمیک براساس تکنیکهای ویژه ی هر ساز تنظیم شده است و توسط نوازنده اجرا میشود.

ردیف آوازی ردیفی است که در آن آواز یا موسیقی غیر ریتمیک براساس هجاهای شعری تنظیم شده است و توسط خواننده اجرا میشود.

در موسیقی سنتی ایران که رابطه یتنگاتنگی میان موسیقی سازی و آوازی وجود دارد موسیقی سازی یا به عبارتی نوازنده به دنبال اجرای دقیق آواز هجاهای شعری که توسط خواننده بیان میشود حرکت میکند و در جایی دیگر به عنوان جواب آواز به اجرای قطعات و آوازی متناسب با ویژگی های ساز خود می پردازد.

 

گام، مایه دستگاه

1- گام عبارت است از صداها یا نتهایی که به طور پی در پی یا متصل در یک فاصلهی اکتاو وجود دارد تعداد نتهای یک گام در موسیقیهای ملل مختلف متفاوت است. مثلاً در موسیقی چین تعداد آن پنج عدد است.

در اغلب موسیقی های دنیا گام دارای هفت نت است. هر یک از نتهای گام را درجه ی آن گام میگویند درجه ی اول در هر گام معرف نام آن گام است نام فارسی درجات مختلف گام هفت نتی به علاوه ی نت هشتم که به فاصله ی اکتاو از نت اول قرار دارد به این قرار است پرده رو پرده ،میانی ،زیر نمایان نمایان رونمایان محسوس هنگام .

2- مایه گامی است که درجات ،آن از نظر اهمیت سلسله مراتب مشخصی دارند

در موسیقی ایرانی گاهی از این واژه برای متعلقات آوازی استفاده میشود مانند مایه ی اصفهان» یا «مایه ی افشاری».

3- دستگاه عبارت است از مجموعه ای از مایه های مختلف که با نظم مشخصی در پی هم می آیند. در موسیقی ایرانی هم از واژه ی «مقام استفاده میشود و هم از واژه ی «دستگاه مانند «مقام شور» یا «دستگاه شور».

 

دستگاه های موسیقی

موسیقی امروز ایران براساس هفت دستگاه در مجموعه ای با عنوان ردیف تنظیم و طبقه بندی شده است. در ردیف موسیقی ایرانی هر دستگاه شامل فرمهایی ریتمیک همچون، رنگ چهار مضراب کرشمه و فرم های غیر ریتمیک یا اوازی است که بخش عمدهی هر دستگاه را تشکیل میدهد.

اسامی دستگاه ها و متعلقات آن عبارت اند از:

1. دستگاه شور و آوازهای ابوعطا بیات ترک (زند) افشاری و دشتی.
2. دستگاه سه گاه
3. دستگاه چهارگاه
4. دستگاه ماهور
5. دستگاه همایون و آواز بیات اصفهان.
6. دستگاه نوا.
7. دستگاه راست پنجگاه.

 

نت شاهد

نتی است که بیش از سایر نتها خود را نشان میدهد و مرکز ملودی محسوب میشود و آهنگ در اطراف آن سیر تکاملی خود را می پیماید.

 

 نت ایست

نتی است که پس از جلوه و خودنماییهای مکرر نت ،شاهد، می توان روی آن توقف کرد.

 

 گوشه و فرود

به هر یک از نغمه های موجود در دستگاههای موسیقی ایرانی گوشه میگویند گوشه ها می توانند در قالب فـرم هـایی همچون چهار مضراب، کرشمه و غیره نیز قرار گیرند. این نغمه ها از لحاظ مقام دو گونه اند:

یکی نغمه ها یا گوشه هایی که اساس آنها فقط بر تغییر نت شاهد یا نت ایست است و در آنها تغییر مقام نسبت به درآمد صورت نمیگیرد و دیگری گوشه هایی که چه از حیث مقام و چه از حیث نت شاهد و نت ایست تغییر کرده اند.

مثلا گوشه ی «داد» در دستگاه ماهور جزو گوشه هایی است که فقط نت شاهد در آن تغییر کرده است و تغییر مقامی در آن صورت نگرفته است. ولی در همان دستگاه گوشه ی دلکش چه از حیث مقام و چه از حیث نت شاهد و نت ایست تغییر کرده است.

فرود برگشت گوشه به حالت اولیه خود است که منطبق بر مقام درآمد است.

 

فرم در موسیقی ایرانی

فرم در موسیقی اساساً به شکل و استخوان بندی و ساختار یک قطعه اطلاق می شود. فرم های موجود در موسیقی ایرانی دو نوع اند:

الف. فرم هایی که در ردیف موجود ،هستند مانند درآمد ،آواز کرشمه بسته نگار، چهار مضراب، رنگ، مثنوی و غيره.

ب. فرم هایی که در ردیف موجود نیستند مانند: پیش درآمد و تصنیف

بجز درآمد که در حقیقت معرف مقام اصلی» هر دستگاه است تمامی فرم های موجود در موسیقی ایرانی قابل اجرا در هر دستگاه و گوشه ی دیگر نیز هستند.

 

 الف فرم هایی که در ردیف موجود هستند فلمی

1. درآمد: سرآغاز و مطلع هر دستگاه را درآمد مینامند که معرف مقام اصلی هر دستگاه است. فرم «درآمد» را به عنوان فرم آوازی نیز می توان تلقی کرد.
2. آواز بخش عمده و اصلی هر دستگاه را «آواز» تشکیل میدهد که فرمی است غیر ریتمیک و آزاد.
3. کرشمه از فرمهای ریتمیکی است که بر وزن مفاعلن فعلاتن فعلن است این وزن به صورت ۱۲ ضربی و ضرب آهنگ آن معمولاً به صورت ۲ + ۴ + ۳ + ۳ تقسیم بندی میشود کرشمه را در هر گوشه ای میتوان اجرا کرد.
4. بسته نگار فرم ریتمیک دیگری منطبق بر ریتم های سه ضربی (۳/۸) و یا (۳/۱۶) است و چون بر اجرای خاصی از مضراب گذاری دلالت میکند به نظر میرسد که در ابتدا برای سازهای مضرابی بوده و بعدها در سازهای غیر مضرابی مورد استفاده قرار گرفته است.

1. چهار مضراب این فرم ریتمیک نیز ابتدا بر روی سازهای مضرابی بوده و سپس روی سازهای آرشه ای و بادی رواج یافته است. از ویژگی های چهار مضراب که اغلب در ریتم های ترکیبی ۶/۸ و ۶/۱۶ اجرا می شود سرعت و چابکی آن است. چهار مضراب در واقع سریعترین فرم در ردیف است و گاهی نیز به صورت دو ضربی یا سه ضربی ساده مثل ۲/۴ و ۳/۴ اجرا می شود.
2. رنگ واژه ی «رنگ» از لحاظ لغوی در اصل ریشه ی هندی دارد و به معنای «رقص» است. این فرم کمابیش در موسیقی تمام ملل دنیا از قدیم تا به حال مرسوم بوده و در ردیف در قالب ریتم ۶/۸ است و معمولاً در انتهای یک اجرای کامل موسیقی نواخته می.شود رنگ شهر آشوب دلگشا کوراوغلی و فرح انگیز از رنگهای معروف ردیف موسیقی ایران هستند.
3. از دیگر انواع فرمهای موجود در ردیف میتوان از ،حزین خزان دوبیتی زنگوله پیش زنگوله، زنگ شتر و مثنوی نام برد. اگرچه هر یک از این فرمها در دستگاه مخصوصی از ردیف اجرا شدهاند ولی مانند هر فرم دیگر در تمام دستگاه ها و گوشه ها قابل اجرا هستند در بین فرمهای یاد شده مثنوی» یکی از متداول ترین آنها است که به دلیل منطبق بودن وزن آن با وزن شعری مثنوی یعنی فاعلاتن فاعلاتن فاعلن به این نام خوانده میشود.

 

ب فرم هایی که در ردیف موجود نیستند

1. پیش درآمد همان طور که قبلاً اشاره شد در ردیف هر دستگاه با درآمد شروع می شود. در قدیم نیز در اجراهای قطعات موسیقی رسم بر همین بوده است در موسیقی امروز پیش درآمد معمولاً در آغاز و شروع هر اجرا قرار میگیرد. پیش درآمد» قطعه ای ضربی است که پیش از «درآمد در هر دستگاه نواخته میشود این فرم ریتمیک معمولاً در میزانهای ساده مانند ،۲/۴ ،۳/۴ ۴/۴ ۶/۴ است که در بین آنها ۲/۴ رواج بیشتری دارد. درویش خان و رکن الدین خان مختاری سهم بسزایی در توسعه و رواج این فرم در موسیقی ما داشته اند.
2. تصنیف تصنیف به موسیقی ریتمیکی که همراه با شعر است گفته می.شود بنابراین در فرم موسیقایی تصنیف» علاوه بر نوازنده یا ،نوازندگان وجود خواننده نیز الزامی است معمولاً تصنیف یک مقدمه دارد و شامل موسیقی با کلام شعری و نیز موسیقی تنها است تصنیف میتواند از لحاظ ،ریتم در غالب فرم «رنگ» نیز قرار گیرد.

 

بداهه نوازی

بداهه نوازی فنی است که در آن نوازنده با استفاده از اندوخته هایی که در طی سالهای فراگیری و ممارست در مکتب استاد به دست آورده تحت شرایط و احساسات روحی و استعدادهای فردی و بالقوه ی خود و تأثیری پذیری از محیط به طور بداهه بدون برنامه ریزی (قبلی شروع به نواختن و خلق نغمات میکند.

در اینجا باید متذکر بشویم که هدف از آموزش و اجرای دقیق، ردیف تنها مقدمه ای است برای همین ،امر یعنی بداهه نوازی که ماهیت اصلی موسیقی ما را تشکیل میدهد و ردیف نوازی نباید هدف نهایی باشد.

 

 مرکب نوازی

مرکب نوازی در موسیقی ایرانی فنی است که در آن نوازنده با استفاده از شناخت کامل خود نسبت به دستگاهها و نغمه ها و گوشه های مختلف و با استفاده از قدرت بداهه نوازی و با تبحر مخصوص دستگاه مشخصی را شروع میکند و با گردشهای مکرری که در مقامها میکند به دستگاههای دیگر میرود و در خاتمه به دستگاه و مقام اولیه باز می گردد.

 

 Introduction

Radif

The word Radif can be translated as row, rank, model, or suite of sequences. The word Radif in Persian music is used to refer to a collection of old melodies that have been accommodated into Seven Dastgâhs (modes). The main components of the Radif consist of the sequences of the Gushes within each Dastgâh. Since the Radif was compiled and narrated over time by different masters, various versions of the Radif have emerged. Radif can be broken down into two general types: Radif-e Sâzi (instrumental Radif) and Radif-e Avâzi (vocal Radif).

The Radif-e Sâzi is mainly in free meter, and the Gushes of each Dastgâh are designed in accordance with the special capacities of each instrument for which the Radif is written. In the Radif-e Avâzi the music is in free meter, but there does exist an internal rhythm, which is based on the rhythm and meter of Persian poetry. There is a very close relationship between instrumental and vocal parts of most Persian classical music.

Mâye and Dastgâh

Mâye is the same as mode in western terminology. Dastgâh is a set of different Mâyes.

Dastgâh

Iranian classical music is based on the Radif, which consists of seven Dastgâhs. The Persian Dastgâh is mostly composed in free meter melodies or Gushes. Modal changes occur at different set stages during the Dastgâh. But, eventually, the musician returns to the initial mode, which we called Darâmad.

Each Dastgâh also contains many rhythmic forms such as Chahâr-mezrâb, Reng, Kereshme, etc. The names of the different Dastgâhs and their subdivisions in the Radif

are:

1. Dastgâh-e Shur (includes Avâz-e Abu’atâ, Avâz-e Bayât-e Tork (Zand), Âvâz-e Afshâri, and Âvâz-e Dashti)
2. Dastgâh-e Segâh.
3. Dastgâh-e Chahârgâh.
4. Dastgâh-e Mâhur.
5. Dastgah-e Homâyun & Avâz-e Esfahân.
6. Dastgah-e Râstpanjgâh.
7. Dastgâh-e Navâ.

 

Gushe and Forud

most often expressed as non-rhythmic motifs. However they can also appear as Each of the existing melodies or motifs in the Dastgâh are called Gushe. Gushes are rhythmic forms, such as Chahâr-mezrâb and Kereshme. From the modal perspective, Firstly, those, which are based on a modal change, along with a change of the Shâhed

Gushes can be divided into two categories:

and Ist notes.

Secondly, those, which are based only on the change of the Shâhed and Ist notes. For instance, Gushe Dâd in Mâhur is among those Gushes whose Shâhed note only has changed. On the other hand, in Gushe Delkash of the same Dastgah, both the

mode and the Shâhed note have changed.

Forud (a kind of cadence) return back to the original melody or Gushe which was

expressed at the start of the Dastgâh in the Darâmad.

 

Koron and Sori

Persian music has microtones (quarter tones), which are called Koron for quarter flat and Sori for quarter sharp. (Remember that Koron and Sori are approximately a quartertone)

Shâhed

Although this note is often referred to in English as the ‘tonic’, in Persian music ‘tonic’ does not mean the same thing as in Western Music. The Shâhed (“standing up” or “appearing” note) is not necessarily defined as the first note of the scale/mode, but rather as the note that holds the most weight within the Gushe, appearing more often than any other note, and holding a spot at the center of the melody.

Ist

The note on which the melody stops.

Forms in Persian Music

There are two general forms in Persian music. Firstly, there are the forms that exist within the Radif, such as Darâmad, Âvâz, Kereshme, Baste-negâr, Chahâr-mezrâb, Reng, Masnavi, etc. Secondly, there are the forms that do not exist within the Radif, such as Pish Darâmad and Tasnif, which are both formal compositions.

1. The Existing Forms In The Radif
2. Darâmad: this Gushe denotes the beginning of the Dastgâh, and introduces the main mode of the Dastgâh. With respect to modal changes, in each Dastgâh we compare the mode of each Gushe to that of the Darâmad mode.

The Darâmad exists within the Radif-e Avâzi (Vocal Radif) as well as within the Radif-e Sâzi (Instrumental Radif).

2. Avâz: this non-rhythmic vocal expression of the Radif is the main

each Dastgâh.

3. Kereshme: this rhythmic form is based on a twelve time meter.

component of

4. Masnavi (Couplet poems): a slow segment with poetry in meter of Rumi’s Masnavi.
5. Baste-negâr: is also a rhythmic instrumental form, which has a three-beat meter (3/8,3/16,).
6. Chahâr-mezrâb: this instrumental form has the fastest tempo in the Radif. It can have various meters, such as 6/8, 6/16, 4/4, and 2/4.
7. Reng: this exciting dance-like piece marks the end of the performance. Its meter is 6/8.

8.Other existing forms in the Radif are: Hazin, Hozzân, Zangule, Pish Zangule, Zang-e Shotor, etc.

1. The Forms that do not exist in the Radif
2. Pishdarâmad (prelude): this instrumental form is usually performed at the beginning of a performance. It is a slow and stately composed rhythmic piece, which is performed before the Darâmad in each Dastgâh. It sets the mood of the Dastgâh, and introduces its main Gushes to the ears of the audience. This form is usually based on 2/4, 3/4, 4/4, 6/4 meters. Darvish Khân and Mokhtâri played a vital role in the development and promotion of this form.

1. Tasnif (Song): is a kind of piece, which is composed to the lyrics of a poem. Therefore, a vocalist is necessary for performing a Tasnif. Usually, Tasnif has an introductory passage, which serves as an overture, along with the verses of the song and instrumental passages, which alternate.

Improvisation

Improvisation is a kind of art in which the performer uses his/her musical knowledge, which he/she has gained through many years of study and practice to express his/her emotional mood. It should be mentioned that the ultimate goal of memorizing and mastering multiple Radifs in Persian music is to enable a musician to improvise.

Modulation

Modulation is the art of changing the initial Dastgâh, traveling to different Dastgâhs, and returning to the original Dastgâh. This mastery cannot be achieved unless the musician has perfectly learned the Radifs along with other musical pieces and compositions.

 

خرید آنلاین کتاب ردیف دوره ی متوسط ی تار و سه تار

در همین سایت دلشاد موزیک شما میتوانید کتاب ردیف دوره ی متوسط ی تار و سه تار را به صورت آنلاین خریداری کنید.

همچنین بهتره بگیم سایت دلشاد موزیک بزرگترین آرشیو و فروشگاه آنلاین کتاب های حوزه موسیقی هست و شما میتوانید تقریبا هر کتابی که دلتون میخواهد رو در این کتابخانه پیدا کنید و به صورت آنلاین خرید کنید.

برای دیدن همه کتابها روی عکس یا لینک زیر کلیک کنید:

دیدن همه کتابهای فروشگاه دلشاد موزیک