کمانچه یکی از ساز های اصیل و دیرینه ایرانی است که به دلیل صدای زیاد و همچنین لطافت آوای آن در خاورمیانه به شکل گسترده ای مورد استفاده نوازندگان قرار می گیرد.
کمانچه در کنار موسیقی دستگاهی، در موسیقی مقامی ایران نیز کاربرد فراوانی دارد. این ساز در دسته ساز های زهی کمان قرار می گیرد و قسمت های مختلف آن از چوب، پوست، استخوان و فلز تهیه می شود.
کتاب موسیقی الکبیر ابونصر فارابی اولین نسخه ای است که در آن از ساز کمانچه صحبت شده است. فارابی در این کتاب از نام عربی کمانچه یعنی رباب نام برده است. کمانچه همچنین یکی از ساز های اصلی در موسیقی زمان صفویه و قاجاریه بوده است. اولین صدای کمانچه ضبط شده مربوط به اوایل قرن بیستم میلادی است. این ساز در دسامبر سال ۲۰۱۷ توسط سازمان میراث فرهنگی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. در ادامه به بررسی این سوال که چند نوع کمانچه داریم، می پردازیم.
انواع کمانچه
در مورد این که چند نوع کمانچه داریم، می توان به کمانچه های معمولی اشاره کرد. این کمانچه ها در دو مدل پشت باز و پشت بسته تولید می شود. اصلی ترین تفاوتی که این دو مدل با هم دارند به کاسه های آن ها بر می گردد.
کمانچه های پشت باز
یکی از مدل های کمانچه، کمانچه های پشت باز هستند که در لرستان، کرمانشاه، چهارمحال و بختیاری، منطقه کتول و دامغان از آن استفاده بیشتری می شود. این مدل کمانچه صدای شفاف تر، شدید تر و تیز تری دارد. برای این که گفت چند نوع کمانچه داریم، می توانیم به کمانچه های پشت بسته یا لری نیز اشاره کنیم. این کمانچه متعلق به لرستان است و کاسه ای مخروطی شکل دارد. برخلاف مدل های متداول پشت باز این مدل پشتی بسته دارد. این کمانچه به خاطر کاسه سبکی که دارد، برای قطعاتی که نیاز به چرخاندن سریع ساز دارند بسیار مناسب است. کمانچه های لری در ابتدا سه سیم داشتند و در طول زمان یک سیم دیگر به آن اضافه شده است. این ساز ها نیز به صورت یک تکه و با چوب توت تولید می شوند.
کمانچه های پشت بسته
کمانچه های پشت بسته یا همان کروی بیشتر برای نواختن موسیقی ملی و اصیل ایرانی استفاده می شود.
کمانچه های پشت بسته معمولا در نوع ترکه ای و یک تکه تولید می شوند. این دسته از کمانچه ها از طریق چسباندن ترکه بر روی قالب خم شده درست می شوند. این دسته از کمانچه ها یک تکه هستند و معمولا به چوب گردو خراطی می شوند. وزن کاسه این مدل بیشتر است که باعث می شود چرخش آن برای قطعه های که نیاز به چرخش سریع دارند کمی سخت باشد. صدای این نوع ساز در مقایسه با کمانچه های پشت باز گرفته تر، نرم‌تر و تو دماغی تر است.
معرفی چند کمانچه پشت باز و پشت بسته
به طور کلی کمانچه از جمله ساز هایی است که نواختن آن نیاز به مهارت و تمرین زیادی دارد. این ساز از لحاظ ساختاری به دو دسته پشت باز و پشت بسته تقسیم می شود. به کمانچه های پشت باز، کمانچه لری نیز گفته می شود. کمانچه خالقی دو مهر در دسته انواع پشت بسته این ساز است. کمانچه خالقی دو مهر توسط استاد خالقی، یکی از بهترین نوازندگان این ساز تولید و به بازار عرضه می شود. قیمت این ساز در رده متوسط قرار دارد و برای مبتدیان و هنرجویان این رشته، سازی مناسب است.
کاسه این نوع کمانچه می تواند بر اساس نوع چوب به کار رفته در آن ترکه ای یا یکپارچه باشد. کمانچه هایی با کاسه یکپارچه معمولا قیمت بیشتری نسبت به ترکه ای دارند.
کمانچه امیر پشت باز
در پاسخ به این سوال که چند نوع کمانچه داریم، به معرفی یکی دیگر از بهترین برند های این ساز می پردازیم. ساز کمانچه پشت باز از جمله دیگر کمانچه های با کیفیت و خوش صدای ایرانی است که در بین لرستانی ها محبوبیت و طرفداران زیادی دارد. سازهای ایرانی با طراحی و کیفیت های متفاوتی تهیه می شوند تا هر فرد بتواند با توجه به سطح نوازندگی و نیاز خود، نوع مناسب آن را تهیه کند.
یکی از بهترین ساز هایی که در پاسخ به این سوال که چند نوع کمانچه داریم، می توان به آن اشاره کرد، کمانچه امیر پشت باز است. قسمت پشت کمانچه لری به شکل باز طراحی شده است و به آن تال گفته می‌شود. این نوع کمانچه شهرت زیادی در ایران و در سطح جهان پیدا کرده و به ساز محبوب بسیاری از نوازندگان تبدیل شده است.
این ساز نوع آرشه ای است که از مواد مختلفی مثل چوب، استخوان، پوست طبیعی حیوانات و… تهیه می شود. این ساز باید به شکل نشسته نواخته شود. در انتهای کمانچه پایه ای وجود دارد که می توان به وسیله آن، ساز را روی پا و یا روی زمین به شکل ثابتی تنظیم کرد. نام آرشه استفاده شده در کمانچه امیر پشت باز، ریشه ای فرانسوی دارد و به معنای کمانه و یا کمان کوچک است. دلیل این نام گذاری شباهت آرشه به کمان تیر اندازی است.
جالب است بدانید که این ساز با توجه به کیفیت و طراحی خاصی که دارد، از قیمت به صرفه ای برخوردار است. اقلامی که در کنار ساز کمانچه به نوازنده تحویل داده می شود، آرشه و کاور ساز است.
در ایران و سایر کشور های خاورمیانه، کمانچه به عنوان سازی اصیل و قدیمی مورد استفاده قرار می گیرد. کمانچه علاوه بر ایران در بین اعراب و ترکمن ها نیز سازی شناخته شده است و محبوبیت فراوانی دارد. اجزای کلی این ساز شامل کاسه طنینی، دسته، سرپنجه، گوشی، سیم و پایه است.
کمانچه ها عموماً از چوب تهیه می شوند؛ زیرا چوب نوایی گرم و زیبا به این ساز می بخشد. برای استفاده از این ساز لازم است نوازنده روی زمین بنشیند و کمانچه را به شکل عمودی به زمین و یا پای خود تکیه دهد و با یک دست سرپنجه و با دست دیگر آرشه را کنترل کند و سپس شروع به نواختن کمانچه کند.
کمانچه نریمان قیمت مناسب تر و به صرفه تری نسبت به سایر برند ها و مدل های کمانچه دارد. پس اگر مبتدی و تازه کار هستید و بودجه چندانی برای خرید ساز ندارید، این ساز یکی از بهترین گزینه ها برای شما است.
همچنین طراحی کمانچه نریمان نیز به گونه ای انتخاب شده است که کاملاً متناسب با نوازندگان تازه کار و هنرجویان تحت آموزش باشد.
برای نواختن کمانچه از یک آرشه استفاده می شود که آرشه خود شامل دو بخش می شود. یک قسمت از آن به شکل چوبی است و طراحی خاص و متقارنی دارد. بر روی این قسمت الیاف طبیعی یا مصنوعی نصب می شوند.
اگر وگان بودن اجزای ساز برای شما حائز اهمیت است، لازم است بدانید که برای ساخت آرشه این کمانچه از الیاف مصنوعی به جای طبیعی استفاده می شود. این مسئله تأثیر مستقیمی بر قیمت این نوع کمانچه دارد. مسلم است که آرشه هایی با الیاف طبیعی قیمت بالاتری نسبت به آرشه هایی با الیاف مصنوعی دارند.
سخن آخر
در این مقاله در خصوص تاریخچه کمانچه و جزا و انواع آن صحبت کردیم. همچنین در پاسخ به این سوال که چند نوع کمانچه داریم، به معرفی معروف ترین برند های این ساز پرداختیم. امیدواریم با مطالعه این مقاله نسبت به این ساز اصیل و دیرینه ایرانی آگاه شده باشید. مجموعه دلشاد با سال ها تجربه در زمینه عرضه ساز های گوناگون، امکان تهیه ساز کمانچه در هر رنج قیمت و کیفی را فراهم کرده است. همچنین برای مشاوره و خرید کمانچه می توانید با شماره 8487 3393-021 تماس بگیرید و از مشاوران سایت دلشاد جهت خرید خود کمک بگیرید.
