موسیقی ایران از لحاظ تاریخی به دو دوره باستان و اسلامی قابل تقسیمبندی است. این دو دوره اصولاً با ورود اسلام به ایران و تأثیرات فرهنگی و مذهبی آن آغاز و به پایان رسیدهاند.
دوران پیش از اسلام یا دوران باستانی در تاریخ موسیقی ایران به مدت زمانی اشاره دارد که قبل از حمله اعراب به ایران و آغاز دوره اسلامی اتفاق افتاد. این دوره به طور کلی به چندین دوره کوچکتر تقسیم میشود، از جمله سلسله ماد، هخامنشی، اشکانی و ساسانی. قبل از این سلسلهها نیز بخشی از تاریخ موسیقی ایران به تمدن عیلام و دوران پیش از تاریخ یا دوران اسطورهای قبل از آنها بازمیگردد.
نگاهی به تاریخ موسیقی ایران
نگاهی به تاریخ موسیقی ایران
موسیقی ایرانی در دوران باستان به دلیل تأثیر متقابل با موسیقی شرقی، شباهتها و اشتراکات زیادی با موسیقی هند، ترکیه و عراق دارد. این تأثیرات ممکن است به دلیل نزدیکی جغرافیایی و تبادل فرهنگی و تجاری بین این مناطق باشد. در نتیجه، موسیقی ایرانی در دوران باستان و موسیقی شرقی در این مناطق به طور کلی ارتباطات و ارتباطات مشترکی داشتهاند.
این شباهتها میتوانند در قالب نقاط مشترک در مقامها، ریتمها، سازها و سبکهای موسیقی قابل مشاهده باشند. این تبادلات و تأثیرات موسیقی در دوران باستان به تنوع و غنای ارث موسیقی ایرانی و سایر مناطق شرقی کمک کردهاند.
درباره موسیقی عصر اساطیری
نگاهی به تاریخ موسیقی ایران
موسیقی عصر اساطیری نیز به دورانی قبل از تاریخ بازمیگردد. به دلیل قدمت بسیار زیاد، اطلاعات محدودی از این دوران باقی مانده است. از نظر باستانشناسی، مُهر یا نشان چغامیش یکی از اندک آثاری است که به این دوره تعلق دارد. همچنین، در شاهنامهٔ فردوسی نیز به موسیقی این دوره اشاره شده است، جایی که ساخت سازها و علاقهٔ شخصیتهای باستانی و اساطیری به سازهایی مانند سُرنا ذکر شده است.
همچنین، تقاطع بین شعر فردوسی و دیدگاه ابن خردادبه نیز قابل ذکر است، زیرا از نای سفید به منوچهر و افراسیاب اشاره شده و نای سفید را به آنها نسبت داده است، و از طرف دیگر، نای سیاه را به ایرانیان متعلق میداند.
بعد از ورود آریاییان، به دلیل عدم توجه به آیینهای کیشی آریاییان به رقص و موسیقی و کمترین ارج و اهمیتی که به آنها داده شده بود، هنرهای موسیقی و رقص در میان آنان پیشرفت چندانی نداشتند و در آثار و نوشتههای آن دوران جای آنها معلوم نیست.
این دوره که از هشت قرن قبل از میلاد تا قبل از آن است، شواهدی فراوانی از خود به همراه دارد، از جمله سنگها و تابلوهای حکاکی شده و کتابها و نوشتههای دستی. یکی از مهمترین آثار یافت شده در مورد موسیقی این دوره مهر چغامیش است که به سال ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد تعلق دارد.
برای بررسی این دوره، باید به تمدنهایی مانند بابل، آشور و ایلام – که متأسفانه بسیاری از جزئیات آنها باقی نمانده است – توجه کرد. با این حال، شواهد کمی که یافت شده، وجود موسیقی در این دوره را تأیید میکند. به طوری که ساخت سازهایی مانند سنتور و تنبور به این دوره نسبت داده شدهاند.
موسیقی دوره ایلامیان
نگاهی به تاریخ موسیقی ایران
موسیقی دوره ایلامیان یکی از دورههای موسیقی باستانی ایران است. اصطلاح “خنیای باستانی ایرانی” برای اشاره به این دوره موسیقی استفاده میشود. این دوره به عنوان “موسیقی ایران باستان” یا “موسیقی سنتی ایران” نیز شناخته میشود.
این اصطلاح در حال حاضر در ایران به خوبی درک میشود، اما در مقایسه با عبارت “موسیقی اصیل” که به معنای مشابه استفاده میشود، کمتر استفاده میشود. با توجه به شواهدی که بررسی شدهاند، مانند تندیسهای کشف شده در ساسا، میتوان به خوبی ردپای موسیقی در دوران امپراتوری ایلامی (۶۴۴-۲۵۰۰ قبل از میلاد) را پیدا کرد.
اطلاعات موسیقی این دوره به طور مشهودی محدود است. تنها استثنا، برخی از ابزارهای موسیقی باقیمانده مانند گیتارها، عودها و فلوتها است که در آن زمان ابداع و نواخته میشدند. میگویند که بربط یا باربت نیز یکی از ابزارهای موسیقی این دوره است و در حدود سال ۸۰۰ قبل از میلاد مورد استفاده قرار میگرفت.
دوره مادها
نگاهی به تاریخ موسیقی ایران
درباره موسیقی دوران حکومت ماد، دادهها بسیار محدود است و تقریباً فقط از گزارشهای هرودوت، تاریخنگار یونانی، برخی اطلاعات قابل به دست آوردن است. هرودوت در گزارشهای خود از نیایشهای آواز گونه مغها بدون همراهی سازها و تنها با استفاده از صدا، اشاره میکند. همچنین، در نیایشهای زرتشتیان نیز میتوانیم شاهد ترکیب متن شعر گونه گات با آهنگ باشیم. از جمله اصلیترین موسیقی این دوره، نغمات موسیقایی گات بودهاند.
دوره هخامنشیان
نگاهی به تاریخ موسیقی ایران
در دوره هخامنشیان، موسیقی نقش مهمی در جوامع آن دوره، به ویژه در محاکم دادگاهی داشت. هرودوت اشاره میکند که وجود موسیقی در مراسمهای مذهبی و پرستش خداوند بسیار ضروری بوده است. با ظهور دین پیامبر زرتشت و عبادت میترا، خدای دروغین یا شیطان و بتها به مرور زمان بیشتر قبول شدند. اصطلاح “خنیای باستانی ایرانی” به دوره پس از هخامنشیان ارتباط دارد.
در کنار نغمات گات، نوع دیگری از موسیقی با نام موسیقی رزمی و موسیقی بزمی در این دوره شکل گرفت. طبلهای نقش جنگجویان را در میدان نبرد تقویت میکردند و تنبورها و نیها در مراسم جشن پیروزی به خوشآوازی پرداخته میشدند. یکی از سبکهای موسیقی در این دوره، احتمالاً به عنوان یکی از هفت خط و زبانهای آن دوران، مورد استفاده قرار میگرفته است و عموم مردم آن را بلد بودند. اما اطلاعات دقیقی درباره این دوره در دست نیست.
هرچند سرودهای مذهبی گات با موزونی خاصی آوازخوانی میشدند، اما در مذهب قدیم ایرانی، موسیقی اهمیت زیادی نداشت. در عوض، موسیقی غیر مذهبی به شکل رقص و آواز رایج بود.
دوره اشکانیان
نگاهی به تاریخ موسیقی ایران
در دوره اشکانیان، یک تحول مهم در موسیقی ایران رخ داد. موسیقی در این دوره به شکلی جدید و آزاد تر پدید آمد و از تحت تأثیر دولت و دربار خارج شد. افرادی نیز در این دوره مانند بخشیها در خراسان و گوسانها در سراسر مناطق ظهور کردند که نقش مهمی در توسعه و ترویج موسیقی مردمی داشتند.
این تحول در موسیقی نشان دهنده این است که موسیقی در دوره اشکانیان به یک ابزار برای بیان احساسات و ایدئولوژیهای مردم تبدیل شد و نقش مهمی در فرهنگ و هویت مردم ایران داشت. این دوره نشان دهنده ظهور موسیقی مردمی و ریشهدار در ایران است که از آن به بعد در تاریخ موسیقی ایران تاثیرگذار بوده است.
دوره ساسانیان
نگاهی به تاریخ موسیقی ایران
در دوره ساسانیان، موسیقی در ایران به یک مرحله بالاتر از قبل رسید. علاقه شدید شاهان ساسانی به موسیقی و تشویق و حمایت آنها از هنرمندان و موسیقیدانان باعث شد که موسیقی در ایران رواج یابد و موسیقیدانان معروفی مانند باربد، نکیسا، بامشاد و رامتین به وجود آیند. آنها در زمینه خنیاگری و رامشگری شهره شدند و از رفاه و احترام بسیاری برخوردار بودند.
سازهای مختلفی در دوره ساسانی به کار برده میشد. برخی از این سازها عبارت بودند از: عود معمولی و هندی (وین)، بربط، چنگ، اندروای (یک نوع چنگ)، تنبور، تنبور بزرگ از مس، تنبور کوچک (دنبالک)، طبل کوچک (چمبار)، سنتور (کنار)، زنگ، نای، قره نی، مار، تاس و سایر آلات موسیقی مشابه. در متون مانند کتاب پهلوی “خسرو پسر قباد طویلی” نیز سازهای دوران ساسانی به طور کامل ذکر شده است.
موسیقی در دوره سلطنت خسرو پرویز به زمینهی بلندی خود رسید. تشویقها و جوایزی که خسرو پرویز به هنرمندان میداد، باعث رواج بیشتر موسیقی در این دوره شد. همچنین، مردم نیز به تدریج علاقهمند به موسیقی شدند.
با توجه به توصیفات موجود از آثار هنری و نقوش ساسانی، نقش و حضور زنان در موسیقی نیز بسیار مشهود است. آثاری مانند نقوش روی ظروف سیمین کندهکاری، موزاییکهای بیشاپور کازرون و نقوش برجسته در طاق بستان کرمانشاه، تصاویری از زنانی را که به عنوان نوازندهها در جلسات موسیقی نشسته و آلاتی مثل چنگ و نی را نواخته، نشان میدهند.
بنابراین، دوره ساسانیان یکی از دورههای مهم در تاریخ موسیقی ایران بود که با تشویق و حمایت شاهان، رواج بیشتری یافت و به وجود موسیقیدانان و سازهای متنوعی از جمله چنگ، نی، عود، بربط و سرنا انجامید.
موسیقی در دوره حمله اعراب و دوره صفوی
نگاهی به تاریخ موسیقی ایران
پس از حمله اعراب به ایران، بسیاری از ملودیها و مدها به دلیل نگرانی اعراب از موسیقی و تلقی آن به عنوان غیر اخلاقی، از بین رفتند. این تاثیرات منفی بر روی موسیقی ایران در آن دوران داشت. همچنین، با برپا شدن حکومت اسلامی و تاثیرات اسلام گرایان افراطی در قرون وسطی، موسیقی به صورت مخفیانه و در محدودیتهایی نواخته میشد.
اما لازم به ذکر است که بعضی از حکام عرب به موسیقیدانان ایرانی دستور دادند تا قطعاتی را به صورت کتابی در عربی تصنیف کنند. این کتاب را “کتاب موسیقی کبیر” نامیده و از آن استفاده میکردند.
در دوران حکومت عباسیان، موسیقی درباری رونق یافت و جنبههای دنیوی و غیردینی آن توسعه یافت. در این دوره، بزرگانی مانند ابوالفرج اصفهانی، عبدالقادرمراغی، قطب الدین محمود شیرازی، حکیم ابونصر فارابی و صفی الدین ارموی در زمینه موسیقی مشهور بودند.
در دوران صفویه، موسیقی متأثر از اصول دینی شیعه و تحت تأثیرات دربار صفوی بود. اما در این دوره، موسیقی از اجتماع دور افتاد و بیشتر در قالب تعزیهها و نمایشهای دراماتیک اجرا میشد. همچنین، نوازندگان و شاعران دوره صفوی نقش مهمی در حفظ و تداوم موسیقی سنتی ایران داشتند.
مقایسه سازهای دلشاد موزیک
گیتار ها
سازهای ایرانی
سازهای کوبه ای
سازهای بادی
